مقاله مروری                                                                                                                          مجله سلول و بافت (علمی - پژوهشی)

                                                                                                                                            جلد 2، شماره 2، تابستان 1390، 98-85

اثرات امواج ساطع شده از تلفن های همراه بر فاکتور های زیستی

جواد بهارآرا ^1*، زهرا زاهدی فر²

1- گروه زیست شناسی, دانشکده علوم پایه, دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد, ایران

2- دانش آموخته کارشناسی ارشد سلولی تکوینی جانوری، گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، ایران

* پست الکترونیک نویسنده مسئول: Baharara@yahoo.com

تاریخ دریافت: 13/2/1390                               تاریخ پذیرش: 24/3/1390

چکیده

با توجه به گسترش روز افزون استفاده از دستگاه‏های تلفن همراه در جهان، نگرانی‏های زیادی در مورد اثرات احتمالی تشعشعات ساطع شده از آنها بر سلامت موجودات زنده ایجاد شده است. براساس نتایج بسیاری از مطالعات، تشعشعات مایکروویو تلفن‏های همراه، اثرات سوء متفاوتی نظیر آسیب‏های کروموزومی، شکست‏های تک رشته‏ای و دو رشته‏ای DNA، افزایش جهش و خطر ابتلا به انواع سرطان را درجانوران ایجاد کند. با این حال برخی از محققان معتقدند که امواج تلفن‏های همراه به تنهایی باعث ایجاد آسیب‏های ژنتیکی نمی‏شوند بلکه این امواج عملکرد ژنوتوکسیکی سایر عوامل فیزیکی، شیمیایی آلاینده‏های محیطی را افزایش می‏دهند. در این مقاله، اثرات زیستی امواج ساطع شده از تلفن‏های همراه بر روی انسان و انواع مختلفی از جانوران از قبیل موش، رت و خوکچه هندی مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی: آسیب‏های ژنوتوکسیک، سلامتی، تلفن همراه، مایکروویو

مقدمه

تلفن‏های همراه، امروزه یکی از متداول ترین وسایل ساطع کننده امواج الکترومغناطیس هستند که به آسانی در دسترس تقریبا نیمی از مردم جهان در رده‏های مختلف سنی قرار دارند.گسترش شبکه‏های تلفن همراه و تنوع خدمات ارائه شده توسط سرویس دهندگان این شبکه ها نظیر سرویس‏های پیام کوتاه، ارسال آسان تصاویر، فیلم‏ها و پرداخت‏های الکترونی ساده و سریع، موجب افزایش استقبال عموم مردم به استفاده هر چه بیشتر از این وسیله شده است، به حدی که تلفن همراه دیگر نه یک وسیله تجملی بلکه یکی از ابزارهای لازم و ضروری زندگی روزمره مردم محسوب می‏شود (1). تلفن های همراه اغلب دارای تشعشعات الکترومغناطیسی (Electromagnetic Radiation) هستند و به نظر می‏رسد که این دستگاه‏ها به دلیل غیر یونیزان بودن امواج شان ایمن باشند (2 و3). فناوری تلفن همراه شامل مجموعه‏ای از ایستگاه‏های مخابراتی، آنتن‏های مراکز و دستگاه‏های تلفن همراه است (4). استفاده روزافزون از این وسیله مولد امواج الکترومغناطیس به حدی است که بسیاری از افراد از سن 3 سالگی تا پایان عمر به طور مداوم در معرض تشعشعات آن قرار می‏گیرند (5). تکنولوژی تلفن همراه بر اساس تابش‏های الکترومغناطیسی در دامنه فرکانسی مایکروویو    (300 مگا هرتز تا 300 گیگا هرتز) عمل می‏کند. شبکه‏های  تلفن همراه اولین بار در سال 1981 میلادی در سوئد      (سیستم تلفنی موبایل نوردیک)راه اندازی شدند که این سیستم‏ها آنالوگ، لامپی و غیر هوشمند با فرکانس 450       مگا هرتز بودند (نسل اول). مهمترین استاندارد نسل دوم، سیستم جهانی ارتباطات تلفن همراه نامیده می‏شود                   (Global System Mobile Communication)که در سال 1991 میلادی شروع به کار کردند و بازه فرکانسی  1800 -900  مگا هرتز داشتند. ظاهرا تلفن‏های نسل دوم، بین 2-1 وات قدرت داشتند اما حداکثر قدرت سایر فناوری‏های تلفن دیجیتال کمتر از 1 وات است (4). این در حالی است که استانداردهای نسل سوم، دامنه فرکانسی 2200-2100 مگا هرتز می‏باشد و         در سیستم ارتباطی تلفن همراه  Universal Mobile Telecommunication System)) بکار برده می‏شوند و به عنوان پیشرفته‏ترین تکنولوژی دیجیتال محسوب می‏گردد (5). نیروی خروجی سیستم نسل سوم  برای تلفن‏های همراه کوچک بطور میانگین 25/ 0 میلی وات و برای تلفن‏های بزرگتر حدود 12 میلی وات است (5). مطالعات زیادی درباره امواج ساطع شده از تلفن همراه و اثرات سوء احتمالی آن بر سلامتی افراد جوامع مختلف انجام شده است. اگرچه بسیاری از شرکت‏های سازنده دستگاه‏های تلفن همراه عقیده دارند که این وسیله هیچ گونه خطری برای سلامتی انسان‏ها ندارد، اما نتایج بسیاری از تحقیقات بیانگر اثرات سوء امواج تلفن‏های همراه بر سلامت موجودات زنده است (6). نیرویی که بوسیله یک تلفن همراه فعال تولید می‏شود مطابق با میزان تداخل آن با سیگنال‏های محیطی متفاوت است. این نیرو بسته به اینکه کاربر تلفن همراه، در یک وسیله نقلیه در حال حرکت است یا در یک ساختمان، در یک آسانسور قرار دارد یا در منطقه ایستگاه‏های مخابراتی، در یک وسیله نقلیه در حال حرکت از یک منطقه جغرافیایی به منطقه دیگر می‏باشد یا در منطقه‏ای با تداخل زیاد سیگنال‏ها، متفاوت است (7). در مناطق روستایی نیروی خروجی تلفن همراه بسیار بیشتر است، زیرا مناطق دور افتاده برای بر قراری ارتباطات بهتر نیاز به ایستگاه‏های بیشتری دارند و تلفن‏ها با حداکثر قدرت و نیروی خروجی خود برای آنتن دهی بهتر کار می‏کنند (8). هرچند فرکانس و نوسانات استاندارد تابش‏ها در نواحی مختلف جهان متفاوت است، اما امروزه بیشتر از استانداردهای نسل دوم و نسل سوم استفاده  می شود (4). واحد اندازه گیری اصلی مقدار انرژی امواج رادیویی، سرعت جذب اختصاصی (Specific Absorption Rate) نام دارد که به معنای میزان انرژی جذب شده یا اندازه گرمای تولید شده در هر کیلوگرم بافت بدن است. بنابراین SAR بدن به عنوان یک محدودیت پایه اهمیت دارد (محدودیت‏های مربوط به قرار گرفتن در معرض تابش را محدودیت پایه گویند). این میزان توسط هیات‏های استاندارد ایمنی 4/0 وات بر کیلو گرم برای تابش‏های کنترل شده و 8/0 وات بر کیلو گرم برای تابش‏های کنترل نشده توصیه شده است. در هر مورد متوسط زمان برای تعیین SAR تمام بدن 6 دقیقه است که معادل زمان تعادل حرارتی بدن می‏باشد ( 9). مطالعات انجام شده در نواحی نزدیک آنتن‏های تلفن همراه نشان می‏دهد که بیشترین تاثیرات این آنتن‏ها بر روی سلول‏ها و بافت‏های موجودات زنده، ناشی از اثرات غیر گرمایی (Non Thermal Effect ) آن‏ها است. نیرو و شدت تشعشعات الکترومغناطیسی با توجه به فاصله منابع مولد از محل کاربر متفاوت است (9). در اکثر کشورهای اروپایی و آمریکایی حداکثر تشعشعات تلفن‏های همراه 6/1 و2 وات بر کیلو گرم وزن بدن است و تابش‏های امواج تلفن همراه در این SAR اثرات گرمایی ایجاد نمی‏کنند، بنابراین زیان‏های مایکروویو تلفن همراه به اثرات غیر گرمایی آن مربوط می‏شود (10). شواهد معتبری مبنی بر اینکه تشعشعات الکترومغناطیس سبب افزایش دمای بافت‏ها شوند، ارائه نشده است و بیشتر اثرات القایی تابش‏های الکترومغناطیس در تخریب DNA و ایجاد سرطان به اثرات غیر گرمایی این امواج نسبت داده شده است (11). افزایش استفاده از تلفن همراه و سایر فناوری‏های تلفن‏های بی سیم در زندگی روزمره انسان توجه جوامع علمی و دولتی را به اثرات احتمالی القایی تشعشعات مایکروویو تلفن همراه جلب کرده است (4). از این رو کمیسیون بین‏المللی محافظت در برابر تشعشعات امواج غیریونیزان (International Council of Non-Ionizing Radiation Protection) به منظور حفاظت شهروندان در برابر این امواج محدودیت‏هایی را در نظر گرفته است (5). در این مقاله هدف ما بررسی اثرات تشعشعات مایکروویو تلفن‏های همراه بر روی برخی از فاکتورهای زیستی می‏باشد. یافته‏های اخیر درباره اثرات موثر و مضر امواج الکترومغناطیس تلفن‏های همراه بسیار ضد و نقیض به نظر می‏رسد ولی اکثریت این مطالعات نشان می‏دهند که میدان‏های الکترومغناطیس این وسایل ارتباط جمعی، اثرات سوء چندانی بر سلامت روانی و جسمی موجودات زنده ندارد. تغییرات سلولی و مولکولی القایی تابش‏های این امواج به طول مدت تابش، میزان نفوذ پذیری آن در بافت‏ها و تولید گرما بستگی دارد که این عوامل نیزخود به شدت و فرکانس امواج  وابسته‏اند (11). پاسخ سلول نیز با توجه به ویژگی‏های امواج نظیر شکل موج (سینوسی یا مربعی)، میزان تغییرات، تاثیرات بیولوژیکی و نوع سلول‏هایی که در معرض تابش قرار می‏گیرند، متفاوت است (11). در بسیاری از اهداف زیستی در معرض تابش امواج تلفن‏های همراه، حالت‏هایی از تخریب DNA  و یا اختلال در ترمیم DNA گزارش شده است که بر روی عملکرد و تکثیر سلول‏ها از طریق جهش و یا سرطان تاثیر می‏گذارند (7). نتایج آزمایشات بر روی موجودات زنده مختلف نشان می‏دهد که عملکردهای ژنوتوکسیکی از طریق تاثیر بر روی کروموزوم‏ها، قطعه قطعه شدن DNA و جهش در ژن‏ها اعمال می‏شود (12). اثرات فرکانس‏های رادیویی تلفن‏های همراه بر روی سیستم‏های زیستی در همه سطوح از یک موجود زنده تا یک مولکول منفرد زیستی بررسی شده است (شکل 2 و 4) و بیشترین مطالعات در زمینه اثرات احتمالی این امواج در ایجاد آسیب‏های کروموزومی، تبادلات کروماتیدهای خواهری، تشکیل میکرونوکلئوس و سرطان بوده است (13).

اثرات ژنوتوکسیک امواج ساطع شده از تلفن‏های همراه:  بر اساس بسیاری از مطالعات، امواج ساطع شده از تلفن‏های همراه فراوانی تعداد میکرونوکلئوس‏ها را افزایش می‏دهد در حالیکه تجربیات دیگری نیز وجود دارند که هیچ گونه تغییری در میکرونوکلئوس‏ها را گزارش نکرده‏اند (14). رودیگر (12) در مطالعه لنفوسیت‏های خون انسان در دو دسته افراد سیگاری الکلی و غیر سیگاری غیر الکلی که از تلفن همراه استفاده می‏کردند افزایش قابل ملاحظه تعداد میکرونوکلئوس‏ها در گروه سیگاری الکلی در معرض تابش‏های تلفن همراه گزارش نمود. بر اساس مطالعات تیس و همکارانش (15) افزایش فراوانی میکرونوکلئوس‏ها در لنفوسیت‏های خونی انسان که به مدت 24 ساعت در معرض 835 مگا هرتز امواج با 10  SAR=وات بر کیلو گرم قرار داشتند، مشاهده شده است. اما اسکارفی (16) با قرار دادن لنفوسیت‏های انسانی در معرض سیگنال‏های 900 مگا هرتز با SAR های 0 و1 و 5 وات بر کیلو گرم در مدت 24 ساعت، اثرات سیتوژنتیکی و آسیب‏های کروموزومی را گزارش نکرده است. در حالیکه تروسیک (17) با مطالعه فراوانی تعداد میکرونوکلئوس‏ها در خون محیطی رت‏های در معرض مایکروویو با فرکانس 2450 مگا هرتز به مدت 7 روز، روزی 2 ساعت پرداخته و افزایش تعداد میکرونوکلئوس‏ها را گزارش کرده است. مطالعه لنفوسیت‏های خون محیطی افرادی که از تلفن همراه با فرکانس 1800- 900 مگا هرتز استفاده می‏کنند، نشان می‏دهد که تعداد میکرونوکلئوس‏های اریتروسیت‏های خونی افزایش معنی‏دار داشته است (18). مارتلی (19) نیز با قراردادن محیط کشت‏های گلبول‏های سفید خون انسان در معرض 900 مگا هرتز با SAR‏ های 2/0 و 6/1 وات بر کیلو گرم و همچنین تلفن همراه 1800 مگا هرتز با قدرت 5 ، 10 و200 میلی وات در مدت زمان 60 ، 120 و 180 دقیقه، افزایش القا تشکیل میکرونوکلئوس‏ها را تایید کرده است، که با تجربیات دمسیا  (20) مطابقت دارد. وی در آزمایشی بر روی رت‏های ویستاری که به مدت 2 ساعت در روز در طی 30 روز متوالی در معرض امواج تلفن همراه 910 مگا هرتز قرار گرفته بودند، افزایش سه برابری تعداد میکرونوکلئوس‏ها در اریتروسیت‏های پلی کروماتیک را عنوان کرده است. بهارآرا (21) افزایش تعداد میکرونوکلئوس‏ها در اریتروسیت‏های خون محیطی نوزادان موش کوچک آزمایشگاهی که مادران‏شان در طول دوران بارداری، روزانه 8 ساعت در معرض امواج تلفن همراه 940 مگا هرتز بوده‏اند را گزارش کرده است. وی همچنین در آزمایش دیگری، با قرار دادن موش‏های باردار بالب سی از روز 14 بارداری به مدت 4 روز، روزی 6 ساعت در معرض امواج تلفن‏های همراه 940 مگا هرتز، افزایش تعداد میکرونوکلئوس‏ها در اریتروسیت‏های خون محیطی نوزادان 2 روزه و مادران آنها را گزارش کرده است اما افزایش تعداد میکرونوکلئوس‏ها در جنین‏های 5/18 روزه و مادران آنها مشاهده نشده است (22). دسای (23) با بررسی سلول‏های میکرونوکلئوس‏دار عنوان کرده است که قرار گیری لکوسیت‏ها و لنفوسیت‏ها در رادیو فرکانسی با 10- 5SAR= وات بر کیلو گرم به مدت 24 ساعت، آسیب‏های کروموزومی را القا می‏کند اما تابش 3 ساعت با 10- 5SAR=  وات برکیلو گرم موجب افزایش آسیب کروموزومی نمی‏شود. تحقیقات نشان می‏دهند که تغییراتی در بیان ژن‏های سلول‏های اندوتلیالی انسان، پس از تابش 900 مگا هرتز تلفن همراه ایجاد می‏شود اما پس از قرار گیری در معرض تشعشعات 1800 مگا هرتز تغییری مشاهده نمی‏شود (23). مطالعات فیلیپس (24) نیز تاثیر سوء سیگنال‏های GSM تلفن‏های همراه بر روی تشکیلات کروموزومی و شکسته شدن رشته‏های DNA در لنفوسیت‏های خون محیطی را نشان داده است. سلول‏های فیبروبلاستی انسان و گرانولوزای موش صحرایی که در برابر سیگنال‏های تلفن همراه 1800 مگا هرتز با SAR  برابر2/1 و 2 وات برکیلوگرم که برای مدت 4، 16و 24 ساعت، به صورت 5 دقیقه روشن و 10 دقیقه خاموش و یا تلفن همراه به طور مداوم روشن  قرار داشتند، القا شکسته شدن یک رشته‏ای و یا دو رشته‏ای DNA تایید شده است. به نظر می‏رسد که استفاده منقطع به علت ایجاد استرس اثر تخریبی بیشتری ایجاد می‏کند (25). نیلوند (26) با مطالعه بر روی دودمان‏های سلول‏های اپیتلیالی انسان‏های مختلفی که همگی به مدت یک ساعت در روز در معرض امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه در محدوده 8/2 = SAR وات بر کیلو گرم قرار گرفته بودند، درجات متفاوتی از تغییرات بیان ژنی و یا پروتئینی را مشاهده کرده است.

اثرات مایکروویو تلفن همراه بر غدد تناسلی و باروری:بر اساس مطالعات دسدگ (27)، مایکروویو تلفن همراه تاثیر خاصی بر بیضه رت‏های در معرض تشعشعات تلفن همراه، بر جای نمی‏گذارد. وی به بررسی اثرات مایکروویو تلفن همراه بر تعداد اسپرم، ساختار مورفولوژیکی و هیستولوژیکی بیضه موش‏های رت نر نیز پرداخته است. موش‏ها در دوره زمانی 3 روزه، هر روز به مدت 20 دقیقه در معرض250 میلی وات امواج تلفن همراه قرار داده شدند، اما هیچ تغییری در ساختارهای مذکور مشاهده نشد ( 28). نتایج حاصل از تحقیقات فرانزیلیتی(11)، مبنی بر قرار گیری سلول‏های تروفوبلاستی انسان در معرض تابش‏های 1800 مگا هرتز امواج سینوسی     (2  SAR = وات بر کیلو گرم و  GSM  217 هرتز) تلفن همراه  به مدت یک ساعت، سبب افزایش میزان تخریب DNA  نمی‏شود اما استفاده از انواع متفاوتی از سیگنال‏های تلفن همراه، افزایش طول مدت تابش به 4 ، 16 و24 ساعت، و قرار دهی در معرض تابش‏های 1800 مگا هرتز به طور متوالی 5 دقیقه در میدان و 10 دقیقه خارج از میدان سبب افزایش قابل توجهی در تخریب ماده وراثتی این سلول‏ها می‏شود. مطالعات بهارآرا (29) نیز نشان داده است که مایکروویو 940 مگا هرتز تلفن همراه، ساختار اووسیت‏ها را تغییر می‏دهد و از میزان باروری موش ماده نژاد بالب سی می‏کاهد. در مطالعه دیگری بر روی رت‏هایی که به مدت 30 دقیقه در روز در طی 5 روز هفته و برای 4 هفته متوالی در معرض تابش‏های 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داشتند، تغییر محسوسی در اسپرماتوژنز و اپی تلیوم زاینده مشاهده نشد، اما کاهش معنی‏داری در میزان LH (Luteinizing Hormone) و FSH ((Folicle stimulating Hormone خون دیده شد (30). در حالیکه اروگول (31) نشان داد که امواج تلفن همراه، تحرک اسپرم انسانی را تحت تاثیر قرار داده و در طولانی مدت سبب تغییرات ساختاری و رفتاری سلول‏های زاینده می‏شود. در مطالعه دیگری کاهش سرعت حرکت اسپرم و کاهش تراکم اسپرم در مایع منی که به مدت 5 دقیقه در معرض تابش‏های تلفن همراه 900 مگا هرتز با قدرت 2 وات در فاصله 10 سانتی‏متری قرار داشتند، اندازه‏گیری شد      ( 31). مطالعات در سال 2007 نیز نشان داده است که امواج تلفن همراه، سبب افزایش درصد اسپرم‏های غیر طبیعی، کاهش توانایی حرکت اسپرم و ناباروری در مردان می‏شود (32). گروه دیگری از محققین در سال 2008 اثبات کردند که امواج ساطع شده از تلفن همراه نمی‏تواند مرگ برنامه‏ریزی شده را در مراحل اسپرماتوژنز القا کند (33). آنها در رت‏هایی که به مدت 2 ساعت در روز در طی 7 روز به مدت 10 ماه در معرض امواج تلفن همراه 900 مگا هرتز قرارداده شده بودند، هیچ گونه افزایشی در میزان آپوپتوز اسپرماتوژنز سلول‏های بیضه و فعالیت کاسپاز 3 مشاهده نکردند (33). مطالعات نشان می‏دهد که پروتئین‏های شوک گرمایی با ایجاد استرس در فیبرهای اندوتلیالی و تغییر در ترشح FGF Fibroblast Growth Factor)) ها باعث افزایش نفوذ پذیری سد خونی بیضه‏ای و نازایی می‏شوند (24). دسای و همکارانش (34) تخریب قابل ملاحظه ژن‏های میتوکندری و هسته اسپرم‏های مجاری اپیدیدیم موش‏هایی که به مدت 12 ساعت در روز در طی 7 روز در معرض امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داشتند را گزارش کرده‏اند. آگاروال(35) نیز با مطالعه تاثیر طولانی مدت تلفن همراه بر دستگاه تولیدمثلی جنس‏های نر و ماده جانوران مختلف، به آسیب‏های ناشی از افزایش دما در کیسه بیضه، ایجاد استرس اکسیداتیو، تخریب DNA و القا مرگ برنامه‏ریزی شده اشاره کرده است. در شکل 1 برخی از مسیرهای احتمالی مکانیسم تخریب اسپرم توسط امواج الکترومغناطیس تلفن همراه براساس یافته های اولیه مذکور  نشان داده شده است (35).

شکل 1: مسیرهای احتمالی مکانیسم آسیب اسپرم توسط امواج تلفن همراه (35)

اثرات مایکروویو تلفن‏های همراه بر قلب، کبد، طحال، کلیه:در سال 2007 گروهی از محققین اثرات هیستوپاتولوژیکی امواج تلفن‏های همراه را در موش بالغ سوئیسی بررسی کردند. موش‏ها به مدت 1 ساعت در روز در طی 10 روز پی در پی در مجاورت تلفن همراه فعال قرار داده شدند، اما هیچ گونه آسیبی در بررسی بافت‏های کبد، کلیه و طحال مشاهده نشد (26). در حالیکه در آزمایش دیگری که بر روی 28 خوکچه هندی نر و 28 خوکچه هندی ماده که برای 23 ساعت و 40 دقیقه در معرض تلفن همراه غیرفعال و سپس به مدت 20 دقیقه در معرض امواج تلفن همراه فعال 910 مگا هرتز با 95/0 SAR= وات بر کیلو گرم به مدت 30 روز قرار گرفته بودند انجام شد، تغییراتی در میزان آهن، منگنز، مس و نسبت مس به روی در کبد و تغییر مقدار منگنز در بیضه مشاهده شد (30). مطالعات کلیک آلپ (36) نیز نشان داد که خوک‏های گینه‏ای در معرض امواج تلفن همراه 900 مگا هرتز، دچار پراکندگی تنظیمات اتونومیک قلبی می‏شوند واحتمال کاردیوواسکولار افزایش می‏یابد. اما بهارآرا و همکارانش (37) با قرار دادن موش‏های بالب سی باردار از روز هشتم رشد و نمو جنینی به مدت 4 روز و10 روز (روزی 4 ساعت) در معرض امواج 940 مگا هرتز تلفن‏های همراه، تغییر معنی‏داری در بافت‏های اصلی خون ساز از قبیل طحال، کبد، کیسه زرده و مغز استخوان جنین‏های موش مشاهده نکردند. در حالیکه در مطالعه دیگری که وی بر روی موش‏های بالب سی نا بالغ نر در معرض مایکروویو 940 مگا هرتز تلفن همراه به مدت 15 روز (روزی 30 دقیقه) انجام داد، تاثیر منفی امواج ساطع شده از تلفن‏های همراه بر اجتماعات سلولی تک هسته‏ای، تعداد سلول‏های کوپفر کبدی، تعداد لنفوسیت‏های پالپ سفید، مگا کاریوسیت‏های طحال و کلیه سلول‏های مغز استخوان گزارش شده است (38).

اثرات مایکروویو تلفن‏های همراه برمغز:مغز در میان اندام‏های مختلف بدن، بیشتر از سایر اندام‏ها مورد بررسی اثرات امواج تلفن‏های همراه قرار گرفته است. اثرات قرارگیری مغز در معرض امواج تلفن همراه بسته به نوع تلفن و آنتن آن متفاوت است اما این اثرات در لوب‏های گیجگاهی، ناحیه جزیره‏ای (Insular Region) مغز، سطح بالایی پوشش جمجمه، پوست فرق سر و غدد بنا گوشی بسیار بیشتر است (39). قسمتی از سر که تلفن در مجاورت آن نگه داشته می‏شود بیشتر از سایر نواحی تاثیر می‏پذیرد و این تاثیر در کودکان به علت نازکی پوست فرق سر و جمجمه بیشتر است، زیرا محتوی مایع مغزی آنها را افزایش داده وحجم مغز کاهش می‏یابد ( 39) . مطالعات در سال 2009 نشان می‏دهد که 2 ساعت تابش تلفن همراه 915 مگاهرتز باSAR   غیر گرمایی 12/0، 12و120 میلی وات بر کیلوگرم میزان آلبومین در نورون‏ها را پس از 14 روز تابش بالا برده و پس از 28 روز تابش سبب تخریب نورون‏ها می‏شود و 50 روز پس از تابش افزایش نفوذپذیری سد خونی مغزی را سبب می‏شود (9). آواد (40) در طی مطالعه دیگری، رت‏ها را به مدت 1 ساعت در روز در طی یک هفته و دو هفته در معرض تابش‏های امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داد و عوامل بیماری‏زایی و فاکتور استرس اکسیداتیو را در بافت‏های مغزی بررسی کرد. بر اساس این نتایج افزایش قابل ملاحظه‏ای در لیپید پراکسید پلاسما و مالون دی آلدهید و کاهش دیسموتاز سوپر اکسید مغز، کاهش کاتالاز، ردوکتاز گلوتاتیون و فعالیت‏های پراکسیداز گلوتاتیون در بافت مغزی مشاهده شد. اما پالراج و همکارانش (41) کاهش فعالیت آنزیم فسفو کیناز C در مغز موش‏های صحرایی در معرض مایکروویو 2450 مگا هرتز را گزارش کرده‏اند.

اثرات مایکروویو تلفن های همراه برحافظه:در مطالعه‏ای که تمام  بدن موش‏های صحرایی در معرض تابش 900مگا هرتز تلفن همراه با SAR های 1و5/3 وات بر کیلوگرم به مدت 45 دقیقه در طی 10 روز قرار داده شده بود، هیچ تاثیر نامطلوبی درحافظه کاری و فعالیت‏های اکتشافی موش دیده نشد (42). همچنین در مطالعه دیگری بر روی موش‏های نژاد BL/6J  57C، که به مدت 45 دقیقه در روز در معرض امواج900 مگا هرتز تلفن همراه با 05/0 = SAR وات بر کیلوگرم قرار گرفته بودند نیز تغییری در روند حافظه موقت کاری و یادگیری فضایی مشاهده نشده است (42). در حالیکه مقیمی و همکارانش (43) با مطالعه بر روی هیپو کامپ و رفتارهای یادگیری در موش‏های بالب سی که به مدت 4 ساعت در روز در دوران بارداری در معرض امواج تلفن‏های همراه با 200= SAR میلی وات بر کیلوگرم قرار داشتند، کاهش توانایی یادگیری و حافظه فضایی را گزارش نموده‏اند. نیتبی و همکارانش(44) تاثیر امواج تلفن‏های همراه بر مغز انسان را در اثر مکانیسم‏هایی از قبیل تغییر در درک وظایف، تغییرات سطح نوروترانسمیترها (کاهش فعالیت کولینرژیک)، تغییردر بیان ژن‏ها در مخچه، قشر مخ، هیپوکامپ و فعالیت‏های الکتریکی عنوان کرده‏اند. نارایانا (45) نیز کاهش سه برابری شناسایی و تشخیص هدف و آسیب به تشکیلات حافظه در موش‏های صحرایی نر نژاد ویستار در معرض 50 بار تماس بدون پاسخ (Missed call) با نوع زنگ لرزشی (Vibration) در روز به مدت 4 هفته از یک تلفن همراه  1800-900 مگا هرتز را گزارش کرده است. بهارآرا (46) نیز با مطالعه بر نوزادان موش‏های بالب سی که از ابتدای تولد به مدت 20 روز، روزی 3 ساعت در معرض امواج 940 مگا هرتز تلفن‏های همراه بودند، تغییرات توانایی یادگیری، خطای حافظه فضایی و افزایش فعالیت حافظه کاری را گزارش نموده است. اشلوفر) 47( در مطالعه‏ای اثر امواج تلفن همراه را بر روی دانش آموزانی که به مدت دو هفته همزمان با رانندگی از تلفن همراه استفاده می‏کردند، بررسی نموده و متوجه شد که استفاده از تلفن همراه تمرکز و سرعت عملکرد را درحین رانندگی کاهش داده و تعداد خطاهای رانندگی را افزایش می‏دهد. ایجاد آشفتگی، اختلال در خواب کاربران تلفن همراه و واکنش‏های زیستی ناشی از استرس، افسردگی و عصبانیت افراد در مجامع عمومی نیز از اثرات تلفن‏های همراه معرفی شده است (47).

تاثیرامواج ساطع شده از تلفن همراه بر سرطان‏زایی: گروه اینترفون (متشکل از محققان بسیاری از کشورهای مختلف) اثر تابش‏های مایکروویو تلفن همراه بر احتمال بروز سرطان‏های مغزی بخصوص گلیوما ،آستروسیتوما، آکوستیک نوروما، مننژیوما و غدد پاراتیروئید را بررسی کرده‏اند. بر اساس این مطالعه در افرادی که به مدت 10- 5 سال بطور مداوم از تلفن          همراه استفاده کرده بودند، احتمال بروز سرطان یک و           نیم برابر افزایش نشان می‏دهد (10). این میزان با افزایش مدت زمان استفاده در حدود 10 سال (بیشتر از 10 سال) و یا بیشتر از 2000 ساعت افزایش می‏یابد و بر طبق آمارهای           سازمان جهانی بهداشت بیشترین افزایش در مورد آستروسیتومای نوع 3 و 4 نسبت به آستروسیتومای نوع        1و2 است (شکل 2)(39).

شکل 2: نمایی از اثر تشعشات تلفن همراه بر دستگاه‏های مختلف بدن انسان (60)

کمیسیون ارتباطات فدرال                                               ( (Federal communications commission برای ناحیه سر، SAR  قابل قبولی در حدود 6/1 وات برکیلو گرم در نظر گرفته است. SAR در تلفن همراه به عوامل زیادی نظیر نوع آنتن، موقعیت آنتن، مورفولوژی سر، فاصله بین تلفن و سر و نیروی خروجی از تلفن (بسته به نوع و اندازه تلفن) بستگی دارد (9). بر اساس مطالعات دیگری بر روی سرطان‏های غدد پاراتیروئید، استفاده طولانی مدت تلفن‏های همراه بزرگ و سنگین، احتمال ابتلا به سرطان‏های غدد پاراتیروئید یکطرفه ( (Insilateralرا افزایش می‏دهد. بنابراین، نوع تومور و موقعیت آن به مدت زمان استفاده از تلفن، مقدار نیروی خروجی آن، اندازه تلفن و تعداد ساعات استفاده در روز وابسته است (39). روسو (48) مهار گروه‏های فعال اکسیژنی و نیتروژنی بوسیله uv-A و uv-B را مسبب مهار سیستم ایمنی، جهش در ژن‏ها و شروع فرایندهای سرطان زایی معرفی کرده است. برخی نیز وقوع طبیعی تنوعات ژنتیکی متفاوت بین افراد را دلیل احتمالی ایجاد زمینه مناسب برای بروز سرطان‏های مغزی  ناشی از مایکروویو تلفن همراه عنوان کرده‏اند (39). کورانا و همکارانش (39) نشان دادند که پلی‏مورفیسم در ترمیم ژن‏های DNA، احتمال ابتلا به لوسمی ناشی از فرکانس پایین تشعشعات الکترومغناطیس حاصل از خطوط فشار قوی با ولتاژ بالای ایستگاه‏های تلفن همراه را افزایش  می‏دهد. به نظر می‏رسد که ژن‏های پلی مورفیک برای آماده سازی زمینه مناسب برای ابتلا به سرطان‏های مغزی، ایجاد پاسخ‏های ایمنی مناسب، کنترل چرخه سلولی و ترمیم DNA نیز شرکت می‏کنند (36). قرار گیری سلول‏های مغزی موش رت نژاد ویستار در معرض امواج الکترو مغناطیسی نشان می‏دهد که احتمال شکسته شدن DNA وجود دارد و همچنین تابش‏های رادیو فرکانس بین 27 مگا هرتز تا 2450 مگا هرتز احتمال تکثیر سلولی و در نهایت تومورهای مغزی را افزایش می‏دهد (49). به نظر می‏رسد که امواج رادیویی با تحریک ارنیتین دکربوکسیلاز سبب پیشرفت سلول‏های سرطانی می‏شوند (50). اما کاندی (51) معتقد است که نمی‏توان افزایش تومورهای سرطانی در رت‏هایی که در یک تجربه آزمایشگاهی با         4/1= SAR وات بر کیلوگرم بکار برده شده‏اند را به نتایج آزمایش مشابه در انسان نسبت داد و همچنین ایجاد استرس اکسیداتیو بعد از تابش‏هایی با شدت کم  in vivoدر رت با مطالعات in vitro و در فیبروبلاست‏های انسانی و سلول‏های گلیو بلاستما حمایت نمی‏شود. اگرچه نتایج تعداد بسیار زیادی از مطالعات، اثرات زیان بار تشعشعات امواج رادیویی را گزارش کرده‏اند اما تئوری‏ها و نتایج آزمایشگاهی بسیاری نیز احتمال ایجاد آسیب‏های مستقیم در DNA را رد کرده‏اند. تغییرات اطلاعات ژنتیکی در سلول‏های پیکری اتفاق کلیدی برای مراحل سرطان‏زایی است و در کل هر عاملی با خاصیت ژنوتوکسیک می‏تواند یک فاکتور سرطان زا محسوب شود. برخی از محققان معتقدند که تشعشعات الکترومغناطیس به تنهایی وقایع ژنتیکی را ایجاد نمی‏کنند، بلکه عملکرد ژنوتوکسیک سایر عوامل فیزیکی و شیمیایی محیطی را افزایش می‏دهند (12). برخی نیز عقیده دارند که اثر همزمان موتاژن‏ها و کارسینوژن‏های محیطی با امواج می تواند بر روی مکانیسم‏های ترمیم DNA تاثیر گذاشته و سبب تشکیل رادیکال‏های آزاد و یا جلوگیری از تخریب آنها در موجود زنده گردد (52). اولین مطالعات در مورد اثرات سیتوژنتیکی ترکیبی از تشعشعات امواج رادیو فرکانس و عوامل موتاژن توسط سیاراونیو و دانشجویانش انجام شد. این آزمایشات بر روی دودمان‏های سلولی مختلفی نظیر CHO وL5178Y صورت گرفت و از روش‏های مختلف آسیب‏های کروموزومی نیز استفاده گردید (53). این محققین متوجه شد که وقتی تابش‏های مایکروویو قبل و یا همزمان با در معرض قرار گیری موتاژن استفاده می‏شود فراوانی آسیب‏های ژنتیکی نسیت به زمانی که موتاژن‏ها به تنهایی استفاده شده‏اند، بیشتر شده است. زانگ (54) با استفاده همزمان مایکروویو 2450 مگا هرتز تلفن همراه و میتومایسین C افزایش فراوانی میکرونوکلئوس‏ها را در لنفوسیت‏های خونی انسان مشاهده کرد. مس (55) نیز با قرار دادن گلبول‏های سفید خون انسانی در مجاورت میتومایسین C و تشعشعات 954 مگاهرتز امواج تلفن همراه با 5 /1 SAR= وات بر کیلو گرم در مدت 2 ساعت، افزایش فراوانی تبادلات کروماتیدهای خواهری را گزارش نموده است. اما مطالعات مارکانن (56) از آزمایشات ترکیبی مایکروویو و موتاژن‏ها به نتایج مثبتی دست نیافته است. وی اشاره می‏کند که نتایج اکثر مطالعات بر روی اثرات ترکیبی از تابش‏های مایکروویو با مواد موتاژن و کارسینوژن عمدتا منفی است و فقط در شرایط مخصوص آزمایشگاهی اتفاق می‏افتد.

مکانیسم چگونگی تاثیرامواج ساطع شده از تلفن‏های همراه بر سیگنال های سلولی:هرچند که مکانیسم عمل اثرات غیرگرمایی مایکروویو به طور کامل مشخص نیست،       اما گروهی از محققین معتقدند که این امواج با تغییر در    ساختار دوم و سوم پروتئین‏های سلول سبب ایجاد     رادیکال‏های آزاد مخرب می‏شوند (57). تحقیقات فراوانی،   ارتباط احتمالی بین تلفن همراه و گونه اکسیژن فعال      (ROS: Reactive Oxygen Species) را تایید می‏کند که نتایج حاصل از این آزمایشات افزایش قابل توجهی در سطح پراکسید لیپید، مالون دی آلد هید پلاسما و کاهش شدید فعالیت‏های دیسموتاز پراکسید، کاتالاز، پراکسیداز گلوتاتیون و ردوکتاز گلوتاتیون در بافت‏های مغزی را نشان می‏دهد (40).   به نظر می‏رسد که تشعشعات امواج الکترومغناطیس با     تحریک NADH اکسیداز غشا پلاسمایی، تشکیل گونه‏های اکسیژن فعال را افزایش می‏دهد، افزایش ROS متالوپروتئینازهای ماتریکس را فعال می‏کند که سبب       تحریک گیرنده‏های فاکتور رشد اپی درمی و آبشاری از      عوامل موثر در مسیر کینازهای تنظیم کننده علائم سلولی (Extra cellular signal regulated kinase) می‏گردد. آنگاه مسیرهای ERK سبب فعالیت پروتئین‏های Ras ،Raf ، پروتئین کینازهای فعال کننده میتوژن MAPK)) و در نهایت گسترش تومورهای سرطانی می‏گردند (58). بنابراین ROS با فعال کردن میزان استرس کیناز MAP Kinase) 38 (p مسیرهای  ERKرا برای فسفوریلاسیون پروتئین‏های شوک گرمایی تحریک کرده و مرگ برنامه ریزی شده را مهار می‏کند. مهار آپوپتوز سرطان‏زایی را به پیش می‏برد و سبب بقای سلول‏هایی با DNA  تخریب شده می‏گردد (شکل 3) (59). برخی نیز معتقدند که تشعشعات تلفن همراه بطور مستقیم و یا با تاثیر بر غشا سبب تحریک بیان آنزیم ارنیتین دکربوکسیلاز و در نهایت بروز سرطان می‏شوند (23). تغییرات در سطوح کلسیم داخل سلولی و فعالیت آنزیم‏های ارنیتین دکربوکسیلاز و فسفوکیناز C نیز بهم وابسته هستند. بنابراین، افزایش تولید ROS می‏تواند بر تمایز سلول از طریق عمل بر روی MAP کیناز، پروتئین شوک حرارتی (Heat shock proteins)، ارنیتین دکربوکسیلاز و فسفوکیناز C هدف گیری کند. القاءHsp70  توسط فرکانس بسیار پایین، همچنین با عناصر خانواده فسفوکیناز فعال شده میتوژن (MAPK) آبشارهای پاسخ سلولی درگیر است که جزء سیستم‏های هدایت سیگنالی یوکاریوتها شناخته شده‏اند. مسیرهای MAPK شامل آبشارهای مجزا آنزیم‏های تنظیم کننده هستند که فعالیت متوالی یکدیگر، بیان مجموعه خاصی از ژن‏ها در پاسخ به عوامل رشد، سیتوکاین‏ها، پیش سازهای توموری و دیگر محرک‏های مهم بیولوژیکی را کنترل می‏کنند. Hsp27  فسفریله شده (فعال) از طریق تشکیل کمپلکس با آپوپتوزوم (پروتئینApaf-1، پروکاسپاز9 و سیتوکروم C) مرگ برنامه ریزی شده را مهار می‏کند و از فعالیت پروتئولیتیک پروکاسپاز 9 به شکل فعال کاسپاز 9 و کاسپاز 3 جلوگیری می‏نماید (60). با استفاده از روش‏های مختلف اندازه گیری مولکولی می‏توان هر گونه تغییر در پاسخ سلول‏های در معرض تشعشعات تلفن همراه را کنترل کرد و به بررسی آسیب‏ها در سطح ژنوم و پروتئوم پرداخت (شکل 4) (60).

شکل 3: شمای اهداف سلولی مختلف امواج تلفن همراه (23)

شکل 4: با استفاده از روش‏های مختلف اندازه‏گیری مولکولی می‏توان هر گونه تغییر در پاسخ سلول‏های در معرض تشعشعات تلفن همراه را کنترل کرد و آسیب‏ها در سطح ژنوم و پروتئوم را بررسی نمود (60).