نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
با توجه به گسترش روز افزون استفاده از دستگاههای تلفن همراه در جهان، نگرانیهای زیادی در مورد اثرات احتمالی تشعشعات ساطع شده از آنها بر سلامت موجودات زنده ایجاد شده است. براساس نتایج بسیاری از مطالعات، تشعشعات مایکروویو تلفنهای همراه، اثرات سوء متفاوتی نظیر آسیبهای کروموزومی، شکستهای تک رشتهای و دو رشتهای DNA، افزایش جهش و خطر ابتلا به انواع سرطان را درجانوران ایجاد کند. با این حال برخی از محققان معتقدند که امواج تلفنهای همراه به تنهایی باعث ایجاد آسیبهای ژنتیکی نمیشوند بلکه این امواج عملکرد ژنوتوکسیکی سایر عوامل فیزیکی، شیمیایی آلایندههای محیطی را افزایش میدهند. در این مقاله، اثرات زیستی امواج ساطع شده از تلفنهای همراه بر روی انسان و انواع مختلفی از جانوران از قبیل موش، رت و خوکچه هندی مورد بررسی قرار گرفته است.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Effects of Cell Phones Radiation on Biological Factors
چکیده [English]
Due to the wide spread utility of the cell phones in the world, grate concerns exist about the possible effects of its radiation on the well being of the living creatures. Based on the results of many studies, microwave radiation of mobile phones caused different derastic effects such as chromosome damage, single and double-stranded DNA breakage, increas the risk of mutation and variaty of cancers in the animals. Some researchers believe that the electromagnetic waves of mobile phones solely do not cause genetic damage, but it increases the genotoxic effect of other physical and chemical agents as well as environmental pollutants. In this paper, adversed effects of the radiation from mobile phones on human and different animals such as mice, rat and guinea pig have been investigated.
کلیدواژهها [English]
- Cell phone
- health
- Genotoxic damages
- Microwave
مقاله مروری مجله سلول و بافت (علمی - پژوهشی)
جلد 2، شماره 2، تابستان 1390، 98-85
اثرات امواج ساطع شده از تلفن های همراه بر فاکتور های زیستی
جواد بهارآرا 1*، زهرا زاهدی فر2
1- گروه زیست شناسی, دانشکده علوم پایه, دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد, ایران
2- دانش آموخته کارشناسی ارشد سلولی تکوینی جانوری، گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، ایران
* پست الکترونیک نویسنده مسئول: Baharara@yahoo.com
تاریخ دریافت: 13/2/1390 تاریخ پذیرش: 24/3/1390
چکیده
با توجه به گسترش روز افزون استفاده از دستگاههای تلفن همراه در جهان، نگرانیهای زیادی در مورد اثرات احتمالی تشعشعات ساطع شده از آنها بر سلامت موجودات زنده ایجاد شده است. براساس نتایج بسیاری از مطالعات، تشعشعات مایکروویو تلفنهای همراه، اثرات سوء متفاوتی نظیر آسیبهای کروموزومی، شکستهای تک رشتهای و دو رشتهای DNA، افزایش جهش و خطر ابتلا به انواع سرطان را درجانوران ایجاد کند. با این حال برخی از محققان معتقدند که امواج تلفنهای همراه به تنهایی باعث ایجاد آسیبهای ژنتیکی نمیشوند بلکه این امواج عملکرد ژنوتوکسیکی سایر عوامل فیزیکی، شیمیایی آلایندههای محیطی را افزایش میدهند. در این مقاله، اثرات زیستی امواج ساطع شده از تلفنهای همراه بر روی انسان و انواع مختلفی از جانوران از قبیل موش، رت و خوکچه هندی مورد بررسی قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: آسیبهای ژنوتوکسیک، سلامتی، تلفن همراه، مایکروویو
مقدمه
تلفنهای همراه، امروزه یکی از متداول ترین وسایل ساطع کننده امواج الکترومغناطیس هستند که به آسانی در دسترس تقریبا نیمی از مردم جهان در ردههای مختلف سنی قرار دارند.گسترش شبکههای تلفن همراه و تنوع خدمات ارائه شده توسط سرویس دهندگان این شبکه ها نظیر سرویسهای پیام کوتاه، ارسال آسان تصاویر، فیلمها و پرداختهای الکترونی ساده و سریع، موجب افزایش استقبال عموم مردم به استفاده هر چه بیشتر از این وسیله شده است، به حدی که تلفن همراه دیگر نه یک وسیله تجملی بلکه یکی از ابزارهای لازم و ضروری زندگی روزمره مردم محسوب میشود (1). تلفن های همراه اغلب دارای تشعشعات الکترومغناطیسی (Electromagnetic Radiation) هستند و به نظر میرسد که این دستگاهها به دلیل غیر یونیزان بودن امواج شان ایمن باشند (2 و3). فناوری تلفن همراه شامل مجموعهای از ایستگاههای مخابراتی، آنتنهای مراکز و دستگاههای تلفن همراه است (4). استفاده روزافزون از این وسیله مولد امواج الکترومغناطیس به حدی است که بسیاری از افراد از سن 3 سالگی تا پایان عمر به طور مداوم در معرض تشعشعات آن قرار میگیرند (5). تکنولوژی تلفن همراه بر اساس تابشهای الکترومغناطیسی در دامنه فرکانسی مایکروویو (300 مگا هرتز تا 300 گیگا هرتز) عمل میکند. شبکههای تلفن همراه اولین بار در سال 1981 میلادی در سوئد (سیستم تلفنی موبایل نوردیک)راه اندازی شدند که این سیستمها آنالوگ، لامپی و غیر هوشمند با فرکانس 450 مگا هرتز بودند (نسل اول). مهمترین استاندارد نسل دوم، سیستم جهانی ارتباطات تلفن همراه نامیده میشود (Global System Mobile Communication)که در سال 1991 میلادی شروع به کار کردند و بازه فرکانسی 1800 -900 مگا هرتز داشتند. ظاهرا تلفنهای نسل دوم، بین 2-1 وات قدرت داشتند اما حداکثر قدرت سایر فناوریهای تلفن دیجیتال کمتر از 1 وات است (4). این در حالی است که استانداردهای نسل سوم، دامنه فرکانسی 2200-2100 مگا هرتز میباشد و در سیستم ارتباطی تلفن همراه Universal Mobile Telecommunication System)) بکار برده میشوند و به عنوان پیشرفتهترین تکنولوژی دیجیتال محسوب میگردد (5). نیروی خروجی سیستم نسل سوم برای تلفنهای همراه کوچک بطور میانگین 25/ 0 میلی وات و برای تلفنهای بزرگتر حدود 12 میلی وات است (5). مطالعات زیادی درباره امواج ساطع شده از تلفن همراه و اثرات سوء احتمالی آن بر سلامتی افراد جوامع مختلف انجام شده است. اگرچه بسیاری از شرکتهای سازنده دستگاههای تلفن همراه عقیده دارند که این وسیله هیچ گونه خطری برای سلامتی انسانها ندارد، اما نتایج بسیاری از تحقیقات بیانگر اثرات سوء امواج تلفنهای همراه بر سلامت موجودات زنده است (6). نیرویی که بوسیله یک تلفن همراه فعال تولید میشود مطابق با میزان تداخل آن با سیگنالهای محیطی متفاوت است. این نیرو بسته به اینکه کاربر تلفن همراه، در یک وسیله نقلیه در حال حرکت است یا در یک ساختمان، در یک آسانسور قرار دارد یا در منطقه ایستگاههای مخابراتی، در یک وسیله نقلیه در حال حرکت از یک منطقه جغرافیایی به منطقه دیگر میباشد یا در منطقهای با تداخل زیاد سیگنالها، متفاوت است (7). در مناطق روستایی نیروی خروجی تلفن همراه بسیار بیشتر است، زیرا مناطق دور افتاده برای بر قراری ارتباطات بهتر نیاز به ایستگاههای بیشتری دارند و تلفنها با حداکثر قدرت و نیروی خروجی خود برای آنتن دهی بهتر کار میکنند (8). هرچند فرکانس و نوسانات استاندارد تابشها در نواحی مختلف جهان متفاوت است، اما امروزه بیشتر از استانداردهای نسل دوم و نسل سوم استفاده می شود (4). واحد اندازه گیری اصلی مقدار انرژی امواج رادیویی، سرعت جذب اختصاصی (Specific Absorption Rate) نام دارد که به معنای میزان انرژی جذب شده یا اندازه گرمای تولید شده در هر کیلوگرم بافت بدن است. بنابراین SAR بدن به عنوان یک محدودیت پایه اهمیت دارد (محدودیتهای مربوط به قرار گرفتن در معرض تابش را محدودیت پایه گویند). این میزان توسط هیاتهای استاندارد ایمنی 4/0 وات بر کیلو گرم برای تابشهای کنترل شده و 8/0 وات بر کیلو گرم برای تابشهای کنترل نشده توصیه شده است. در هر مورد متوسط زمان برای تعیین SAR تمام بدن 6 دقیقه است که معادل زمان تعادل حرارتی بدن میباشد ( 9). مطالعات انجام شده در نواحی نزدیک آنتنهای تلفن همراه نشان میدهد که بیشترین تاثیرات این آنتنها بر روی سلولها و بافتهای موجودات زنده، ناشی از اثرات غیر گرمایی (Non Thermal Effect ) آنها است. نیرو و شدت تشعشعات الکترومغناطیسی با توجه به فاصله منابع مولد از محل کاربر متفاوت است (9). در اکثر کشورهای اروپایی و آمریکایی حداکثر تشعشعات تلفنهای همراه 6/1 و2 وات بر کیلو گرم وزن بدن است و تابشهای امواج تلفن همراه در این SAR اثرات گرمایی ایجاد نمیکنند، بنابراین زیانهای مایکروویو تلفن همراه به اثرات غیر گرمایی آن مربوط میشود (10). شواهد معتبری مبنی بر اینکه تشعشعات الکترومغناطیس سبب افزایش دمای بافتها شوند، ارائه نشده است و بیشتر اثرات القایی تابشهای الکترومغناطیس در تخریب DNA و ایجاد سرطان به اثرات غیر گرمایی این امواج نسبت داده شده است (11). افزایش استفاده از تلفن همراه و سایر فناوریهای تلفنهای بی سیم در زندگی روزمره انسان توجه جوامع علمی و دولتی را به اثرات احتمالی القایی تشعشعات مایکروویو تلفن همراه جلب کرده است (4). از این رو کمیسیون بینالمللی محافظت در برابر تشعشعات امواج غیریونیزان (International Council of Non-Ionizing Radiation Protection) به منظور حفاظت شهروندان در برابر این امواج محدودیتهایی را در نظر گرفته است (5). در این مقاله هدف ما بررسی اثرات تشعشعات مایکروویو تلفنهای همراه بر روی برخی از فاکتورهای زیستی میباشد. یافتههای اخیر درباره اثرات موثر و مضر امواج الکترومغناطیس تلفنهای همراه بسیار ضد و نقیض به نظر میرسد ولی اکثریت این مطالعات نشان میدهند که میدانهای الکترومغناطیس این وسایل ارتباط جمعی، اثرات سوء چندانی بر سلامت روانی و جسمی موجودات زنده ندارد. تغییرات سلولی و مولکولی القایی تابشهای این امواج به طول مدت تابش، میزان نفوذ پذیری آن در بافتها و تولید گرما بستگی دارد که این عوامل نیزخود به شدت و فرکانس امواج وابستهاند (11). پاسخ سلول نیز با توجه به ویژگیهای امواج نظیر شکل موج (سینوسی یا مربعی)، میزان تغییرات، تاثیرات بیولوژیکی و نوع سلولهایی که در معرض تابش قرار میگیرند، متفاوت است (11). در بسیاری از اهداف زیستی در معرض تابش امواج تلفنهای همراه، حالتهایی از تخریب DNA و یا اختلال در ترمیم DNA گزارش شده است که بر روی عملکرد و تکثیر سلولها از طریق جهش و یا سرطان تاثیر میگذارند (7). نتایج آزمایشات بر روی موجودات زنده مختلف نشان میدهد که عملکردهای ژنوتوکسیکی از طریق تاثیر بر روی کروموزومها، قطعه قطعه شدن DNA و جهش در ژنها اعمال میشود (12). اثرات فرکانسهای رادیویی تلفنهای همراه بر روی سیستمهای زیستی در همه سطوح از یک موجود زنده تا یک مولکول منفرد زیستی بررسی شده است (شکل 2 و 4) و بیشترین مطالعات در زمینه اثرات احتمالی این امواج در ایجاد آسیبهای کروموزومی، تبادلات کروماتیدهای خواهری، تشکیل میکرونوکلئوس و سرطان بوده است (13).
اثرات ژنوتوکسیک امواج ساطع شده از تلفنهای همراه: بر اساس بسیاری از مطالعات، امواج ساطع شده از تلفنهای همراه فراوانی تعداد میکرونوکلئوسها را افزایش میدهد در حالیکه تجربیات دیگری نیز وجود دارند که هیچ گونه تغییری در میکرونوکلئوسها را گزارش نکردهاند (14). رودیگر (12) در مطالعه لنفوسیتهای خون انسان در دو دسته افراد سیگاری الکلی و غیر سیگاری غیر الکلی که از تلفن همراه استفاده میکردند افزایش قابل ملاحظه تعداد میکرونوکلئوسها در گروه سیگاری الکلی در معرض تابشهای تلفن همراه گزارش نمود. بر اساس مطالعات تیس و همکارانش (15) افزایش فراوانی میکرونوکلئوسها در لنفوسیتهای خونی انسان که به مدت 24 ساعت در معرض 835 مگا هرتز امواج با 10 SAR=وات بر کیلو گرم قرار داشتند، مشاهده شده است. اما اسکارفی (16) با قرار دادن لنفوسیتهای انسانی در معرض سیگنالهای 900 مگا هرتز با SAR های 0 و1 و 5 وات بر کیلو گرم در مدت 24 ساعت، اثرات سیتوژنتیکی و آسیبهای کروموزومی را گزارش نکرده است. در حالیکه تروسیک (17) با مطالعه فراوانی تعداد میکرونوکلئوسها در خون محیطی رتهای در معرض مایکروویو با فرکانس 2450 مگا هرتز به مدت 7 روز، روزی 2 ساعت پرداخته و افزایش تعداد میکرونوکلئوسها را گزارش کرده است. مطالعه لنفوسیتهای خون محیطی افرادی که از تلفن همراه با فرکانس 1800- 900 مگا هرتز استفاده میکنند، نشان میدهد که تعداد میکرونوکلئوسهای اریتروسیتهای خونی افزایش معنیدار داشته است (18). مارتلی (19) نیز با قراردادن محیط کشتهای گلبولهای سفید خون انسان در معرض 900 مگا هرتز با SAR های 2/0 و 6/1 وات بر کیلو گرم و همچنین تلفن همراه 1800 مگا هرتز با قدرت 5 ، 10 و200 میلی وات در مدت زمان 60 ، 120 و 180 دقیقه، افزایش القا تشکیل میکرونوکلئوسها را تایید کرده است، که با تجربیات دمسیا (20) مطابقت دارد. وی در آزمایشی بر روی رتهای ویستاری که به مدت 2 ساعت در روز در طی 30 روز متوالی در معرض امواج تلفن همراه 910 مگا هرتز قرار گرفته بودند، افزایش سه برابری تعداد میکرونوکلئوسها در اریتروسیتهای پلی کروماتیک را عنوان کرده است. بهارآرا (21) افزایش تعداد میکرونوکلئوسها در اریتروسیتهای خون محیطی نوزادان موش کوچک آزمایشگاهی که مادرانشان در طول دوران بارداری، روزانه 8 ساعت در معرض امواج تلفن همراه 940 مگا هرتز بودهاند را گزارش کرده است. وی همچنین در آزمایش دیگری، با قرار دادن موشهای باردار بالب سی از روز 14 بارداری به مدت 4 روز، روزی 6 ساعت در معرض امواج تلفنهای همراه 940 مگا هرتز، افزایش تعداد میکرونوکلئوسها در اریتروسیتهای خون محیطی نوزادان 2 روزه و مادران آنها را گزارش کرده است اما افزایش تعداد میکرونوکلئوسها در جنینهای 5/18 روزه و مادران آنها مشاهده نشده است (22). دسای (23) با بررسی سلولهای میکرونوکلئوسدار عنوان کرده است که قرار گیری لکوسیتها و لنفوسیتها در رادیو فرکانسی با 10- 5SAR= وات بر کیلو گرم به مدت 24 ساعت، آسیبهای کروموزومی را القا میکند اما تابش 3 ساعت با 10- 5SAR= وات برکیلو گرم موجب افزایش آسیب کروموزومی نمیشود. تحقیقات نشان میدهند که تغییراتی در بیان ژنهای سلولهای اندوتلیالی انسان، پس از تابش 900 مگا هرتز تلفن همراه ایجاد میشود اما پس از قرار گیری در معرض تشعشعات 1800 مگا هرتز تغییری مشاهده نمیشود (23). مطالعات فیلیپس (24) نیز تاثیر سوء سیگنالهای GSM تلفنهای همراه بر روی تشکیلات کروموزومی و شکسته شدن رشتههای DNA در لنفوسیتهای خون محیطی را نشان داده است. سلولهای فیبروبلاستی انسان و گرانولوزای موش صحرایی که در برابر سیگنالهای تلفن همراه 1800 مگا هرتز با SAR برابر2/1 و 2 وات برکیلوگرم که برای مدت 4، 16و 24 ساعت، به صورت 5 دقیقه روشن و 10 دقیقه خاموش و یا تلفن همراه به طور مداوم روشن قرار داشتند، القا شکسته شدن یک رشتهای و یا دو رشتهای DNA تایید شده است. به نظر میرسد که استفاده منقطع به علت ایجاد استرس اثر تخریبی بیشتری ایجاد میکند (25). نیلوند (26) با مطالعه بر روی دودمانهای سلولهای اپیتلیالی انسانهای مختلفی که همگی به مدت یک ساعت در روز در معرض امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه در محدوده 8/2 = SAR وات بر کیلو گرم قرار گرفته بودند، درجات متفاوتی از تغییرات بیان ژنی و یا پروتئینی را مشاهده کرده است.
اثرات مایکروویو تلفن همراه بر غدد تناسلی و باروری:بر اساس مطالعات دسدگ (27)، مایکروویو تلفن همراه تاثیر خاصی بر بیضه رتهای در معرض تشعشعات تلفن همراه، بر جای نمیگذارد. وی به بررسی اثرات مایکروویو تلفن همراه بر تعداد اسپرم، ساختار مورفولوژیکی و هیستولوژیکی بیضه موشهای رت نر نیز پرداخته است. موشها در دوره زمانی 3 روزه، هر روز به مدت 20 دقیقه در معرض250 میلی وات امواج تلفن همراه قرار داده شدند، اما هیچ تغییری در ساختارهای مذکور مشاهده نشد ( 28). نتایج حاصل از تحقیقات فرانزیلیتی(11)، مبنی بر قرار گیری سلولهای تروفوبلاستی انسان در معرض تابشهای 1800 مگا هرتز امواج سینوسی (2 SAR = وات بر کیلو گرم و GSM 217 هرتز) تلفن همراه به مدت یک ساعت، سبب افزایش میزان تخریب DNA نمیشود اما استفاده از انواع متفاوتی از سیگنالهای تلفن همراه، افزایش طول مدت تابش به 4 ، 16 و24 ساعت، و قرار دهی در معرض تابشهای 1800 مگا هرتز به طور متوالی 5 دقیقه در میدان و 10 دقیقه خارج از میدان سبب افزایش قابل توجهی در تخریب ماده وراثتی این سلولها میشود. مطالعات بهارآرا (29) نیز نشان داده است که مایکروویو 940 مگا هرتز تلفن همراه، ساختار اووسیتها را تغییر میدهد و از میزان باروری موش ماده نژاد بالب سی میکاهد. در مطالعه دیگری بر روی رتهایی که به مدت 30 دقیقه در روز در طی 5 روز هفته و برای 4 هفته متوالی در معرض تابشهای 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داشتند، تغییر محسوسی در اسپرماتوژنز و اپی تلیوم زاینده مشاهده نشد، اما کاهش معنیداری در میزان LH (Luteinizing Hormone) و FSH ((Folicle stimulating Hormone خون دیده شد (30). در حالیکه اروگول (31) نشان داد که امواج تلفن همراه، تحرک اسپرم انسانی را تحت تاثیر قرار داده و در طولانی مدت سبب تغییرات ساختاری و رفتاری سلولهای زاینده میشود. در مطالعه دیگری کاهش سرعت حرکت اسپرم و کاهش تراکم اسپرم در مایع منی که به مدت 5 دقیقه در معرض تابشهای تلفن همراه 900 مگا هرتز با قدرت 2 وات در فاصله 10 سانتیمتری قرار داشتند، اندازهگیری شد ( 31). مطالعات در سال 2007 نیز نشان داده است که امواج تلفن همراه، سبب افزایش درصد اسپرمهای غیر طبیعی، کاهش توانایی حرکت اسپرم و ناباروری در مردان میشود (32). گروه دیگری از محققین در سال 2008 اثبات کردند که امواج ساطع شده از تلفن همراه نمیتواند مرگ برنامهریزی شده را در مراحل اسپرماتوژنز القا کند (33). آنها در رتهایی که به مدت 2 ساعت در روز در طی 7 روز به مدت 10 ماه در معرض امواج تلفن همراه 900 مگا هرتز قرارداده شده بودند، هیچ گونه افزایشی در میزان آپوپتوز اسپرماتوژنز سلولهای بیضه و فعالیت کاسپاز 3 مشاهده نکردند (33). مطالعات نشان میدهد که پروتئینهای شوک گرمایی با ایجاد استرس در فیبرهای اندوتلیالی و تغییر در ترشح FGF Fibroblast Growth Factor)) ها باعث افزایش نفوذ پذیری سد خونی بیضهای و نازایی میشوند (24). دسای و همکارانش (34) تخریب قابل ملاحظه ژنهای میتوکندری و هسته اسپرمهای مجاری اپیدیدیم موشهایی که به مدت 12 ساعت در روز در طی 7 روز در معرض امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داشتند را گزارش کردهاند. آگاروال(35) نیز با مطالعه تاثیر طولانی مدت تلفن همراه بر دستگاه تولیدمثلی جنسهای نر و ماده جانوران مختلف، به آسیبهای ناشی از افزایش دما در کیسه بیضه، ایجاد استرس اکسیداتیو، تخریب DNA و القا مرگ برنامهریزی شده اشاره کرده است. در شکل 1 برخی از مسیرهای احتمالی مکانیسم تخریب اسپرم توسط امواج الکترومغناطیس تلفن همراه براساس یافته های اولیه مذکور نشان داده شده است (35).
شکل 1: مسیرهای احتمالی مکانیسم آسیب اسپرم توسط امواج تلفن همراه (35)
اثرات مایکروویو تلفنهای همراه بر قلب، کبد، طحال، کلیه:در سال 2007 گروهی از محققین اثرات هیستوپاتولوژیکی امواج تلفنهای همراه را در موش بالغ سوئیسی بررسی کردند. موشها به مدت 1 ساعت در روز در طی 10 روز پی در پی در مجاورت تلفن همراه فعال قرار داده شدند، اما هیچ گونه آسیبی در بررسی بافتهای کبد، کلیه و طحال مشاهده نشد (26). در حالیکه در آزمایش دیگری که بر روی 28 خوکچه هندی نر و 28 خوکچه هندی ماده که برای 23 ساعت و 40 دقیقه در معرض تلفن همراه غیرفعال و سپس به مدت 20 دقیقه در معرض امواج تلفن همراه فعال 910 مگا هرتز با 95/0 SAR= وات بر کیلو گرم به مدت 30 روز قرار گرفته بودند انجام شد، تغییراتی در میزان آهن، منگنز، مس و نسبت مس به روی در کبد و تغییر مقدار منگنز در بیضه مشاهده شد (30). مطالعات کلیک آلپ (36) نیز نشان داد که خوکهای گینهای در معرض امواج تلفن همراه 900 مگا هرتز، دچار پراکندگی تنظیمات اتونومیک قلبی میشوند واحتمال کاردیوواسکولار افزایش مییابد. اما بهارآرا و همکارانش (37) با قرار دادن موشهای بالب سی باردار از روز هشتم رشد و نمو جنینی به مدت 4 روز و10 روز (روزی 4 ساعت) در معرض امواج 940 مگا هرتز تلفنهای همراه، تغییر معنیداری در بافتهای اصلی خون ساز از قبیل طحال، کبد، کیسه زرده و مغز استخوان جنینهای موش مشاهده نکردند. در حالیکه در مطالعه دیگری که وی بر روی موشهای بالب سی نا بالغ نر در معرض مایکروویو 940 مگا هرتز تلفن همراه به مدت 15 روز (روزی 30 دقیقه) انجام داد، تاثیر منفی امواج ساطع شده از تلفنهای همراه بر اجتماعات سلولی تک هستهای، تعداد سلولهای کوپفر کبدی، تعداد لنفوسیتهای پالپ سفید، مگا کاریوسیتهای طحال و کلیه سلولهای مغز استخوان گزارش شده است (38).
اثرات مایکروویو تلفنهای همراه برمغز:مغز در میان اندامهای مختلف بدن، بیشتر از سایر اندامها مورد بررسی اثرات امواج تلفنهای همراه قرار گرفته است. اثرات قرارگیری مغز در معرض امواج تلفن همراه بسته به نوع تلفن و آنتن آن متفاوت است اما این اثرات در لوبهای گیجگاهی، ناحیه جزیرهای (Insular Region) مغز، سطح بالایی پوشش جمجمه، پوست فرق سر و غدد بنا گوشی بسیار بیشتر است (39). قسمتی از سر که تلفن در مجاورت آن نگه داشته میشود بیشتر از سایر نواحی تاثیر میپذیرد و این تاثیر در کودکان به علت نازکی پوست فرق سر و جمجمه بیشتر است، زیرا محتوی مایع مغزی آنها را افزایش داده وحجم مغز کاهش مییابد ( 39) . مطالعات در سال 2009 نشان میدهد که 2 ساعت تابش تلفن همراه 915 مگاهرتز باSAR غیر گرمایی 12/0، 12و120 میلی وات بر کیلوگرم میزان آلبومین در نورونها را پس از 14 روز تابش بالا برده و پس از 28 روز تابش سبب تخریب نورونها میشود و 50 روز پس از تابش افزایش نفوذپذیری سد خونی مغزی را سبب میشود (9). آواد (40) در طی مطالعه دیگری، رتها را به مدت 1 ساعت در روز در طی یک هفته و دو هفته در معرض تابشهای امواج 900 مگا هرتز تلفن همراه قرار داد و عوامل بیماریزایی و فاکتور استرس اکسیداتیو را در بافتهای مغزی بررسی کرد. بر اساس این نتایج افزایش قابل ملاحظهای در لیپید پراکسید پلاسما و مالون دی آلدهید و کاهش دیسموتاز سوپر اکسید مغز، کاهش کاتالاز، ردوکتاز گلوتاتیون و فعالیتهای پراکسیداز گلوتاتیون در بافت مغزی مشاهده شد. اما پالراج و همکارانش (41) کاهش فعالیت آنزیم فسفو کیناز C در مغز موشهای صحرایی در معرض مایکروویو 2450 مگا هرتز را گزارش کردهاند.
اثرات مایکروویو تلفن های همراه برحافظه:در مطالعهای که تمام بدن موشهای صحرایی در معرض تابش 900مگا هرتز تلفن همراه با SAR های 1و5/3 وات بر کیلوگرم به مدت 45 دقیقه در طی 10 روز قرار داده شده بود، هیچ تاثیر نامطلوبی درحافظه کاری و فعالیتهای اکتشافی موش دیده نشد (42). همچنین در مطالعه دیگری بر روی موشهای نژاد BL/6J 57C، که به مدت 45 دقیقه در روز در معرض امواج900 مگا هرتز تلفن همراه با 05/0 = SAR وات بر کیلوگرم قرار گرفته بودند نیز تغییری در روند حافظه موقت کاری و یادگیری فضایی مشاهده نشده است (42). در حالیکه مقیمی و همکارانش (43) با مطالعه بر روی هیپو کامپ و رفتارهای یادگیری در موشهای بالب سی که به مدت 4 ساعت در روز در دوران بارداری در معرض امواج تلفنهای همراه با 200= SAR میلی وات بر کیلوگرم قرار داشتند، کاهش توانایی یادگیری و حافظه فضایی را گزارش نمودهاند. نیتبی و همکارانش(44) تاثیر امواج تلفنهای همراه بر مغز انسان را در اثر مکانیسمهایی از قبیل تغییر در درک وظایف، تغییرات سطح نوروترانسمیترها (کاهش فعالیت کولینرژیک)، تغییردر بیان ژنها در مخچه، قشر مخ، هیپوکامپ و فعالیتهای الکتریکی عنوان کردهاند. نارایانا (45) نیز کاهش سه برابری شناسایی و تشخیص هدف و آسیب به تشکیلات حافظه در موشهای صحرایی نر نژاد ویستار در معرض 50 بار تماس بدون پاسخ (Missed call) با نوع زنگ لرزشی (Vibration) در روز به مدت 4 هفته از یک تلفن همراه 1800-900 مگا هرتز را گزارش کرده است. بهارآرا (46) نیز با مطالعه بر نوزادان موشهای بالب سی که از ابتدای تولد به مدت 20 روز، روزی 3 ساعت در معرض امواج 940 مگا هرتز تلفنهای همراه بودند، تغییرات توانایی یادگیری، خطای حافظه فضایی و افزایش فعالیت حافظه کاری را گزارش نموده است. اشلوفر) 47( در مطالعهای اثر امواج تلفن همراه را بر روی دانش آموزانی که به مدت دو هفته همزمان با رانندگی از تلفن همراه استفاده میکردند، بررسی نموده و متوجه شد که استفاده از تلفن همراه تمرکز و سرعت عملکرد را درحین رانندگی کاهش داده و تعداد خطاهای رانندگی را افزایش میدهد. ایجاد آشفتگی، اختلال در خواب کاربران تلفن همراه و واکنشهای زیستی ناشی از استرس، افسردگی و عصبانیت افراد در مجامع عمومی نیز از اثرات تلفنهای همراه معرفی شده است (47).
تاثیرامواج ساطع شده از تلفن همراه بر سرطانزایی: گروه اینترفون (متشکل از محققان بسیاری از کشورهای مختلف) اثر تابشهای مایکروویو تلفن همراه بر احتمال بروز سرطانهای مغزی بخصوص گلیوما ،آستروسیتوما، آکوستیک نوروما، مننژیوما و غدد پاراتیروئید را بررسی کردهاند. بر اساس این مطالعه در افرادی که به مدت 10- 5 سال بطور مداوم از تلفن همراه استفاده کرده بودند، احتمال بروز سرطان یک و نیم برابر افزایش نشان میدهد (10). این میزان با افزایش مدت زمان استفاده در حدود 10 سال (بیشتر از 10 سال) و یا بیشتر از 2000 ساعت افزایش مییابد و بر طبق آمارهای سازمان جهانی بهداشت بیشترین افزایش در مورد آستروسیتومای نوع 3 و 4 نسبت به آستروسیتومای نوع 1و2 است (شکل 2)(39).
شکل 2: نمایی از اثر تشعشات تلفن همراه بر دستگاههای مختلف بدن انسان (60)
کمیسیون ارتباطات فدرال ( (Federal communications commission برای ناحیه سر، SAR قابل قبولی در حدود 6/1 وات برکیلو گرم در نظر گرفته است. SAR در تلفن همراه به عوامل زیادی نظیر نوع آنتن، موقعیت آنتن، مورفولوژی سر، فاصله بین تلفن و سر و نیروی خروجی از تلفن (بسته به نوع و اندازه تلفن) بستگی دارد (9). بر اساس مطالعات دیگری بر روی سرطانهای غدد پاراتیروئید، استفاده طولانی مدت تلفنهای همراه بزرگ و سنگین، احتمال ابتلا به سرطانهای غدد پاراتیروئید یکطرفه ( (Insilateralرا افزایش میدهد. بنابراین، نوع تومور و موقعیت آن به مدت زمان استفاده از تلفن، مقدار نیروی خروجی آن، اندازه تلفن و تعداد ساعات استفاده در روز وابسته است (39). روسو (48) مهار گروههای فعال اکسیژنی و نیتروژنی بوسیله uv-A و uv-B را مسبب مهار سیستم ایمنی، جهش در ژنها و شروع فرایندهای سرطان زایی معرفی کرده است. برخی نیز وقوع طبیعی تنوعات ژنتیکی متفاوت بین افراد را دلیل احتمالی ایجاد زمینه مناسب برای بروز سرطانهای مغزی ناشی از مایکروویو تلفن همراه عنوان کردهاند (39). کورانا و همکارانش (39) نشان دادند که پلیمورفیسم در ترمیم ژنهای DNA، احتمال ابتلا به لوسمی ناشی از فرکانس پایین تشعشعات الکترومغناطیس حاصل از خطوط فشار قوی با ولتاژ بالای ایستگاههای تلفن همراه را افزایش میدهد. به نظر میرسد که ژنهای پلی مورفیک برای آماده سازی زمینه مناسب برای ابتلا به سرطانهای مغزی، ایجاد پاسخهای ایمنی مناسب، کنترل چرخه سلولی و ترمیم DNA نیز شرکت میکنند (36). قرار گیری سلولهای مغزی موش رت نژاد ویستار در معرض امواج الکترو مغناطیسی نشان میدهد که احتمال شکسته شدن DNA وجود دارد و همچنین تابشهای رادیو فرکانس بین 27 مگا هرتز تا 2450 مگا هرتز احتمال تکثیر سلولی و در نهایت تومورهای مغزی را افزایش میدهد (49). به نظر میرسد که امواج رادیویی با تحریک ارنیتین دکربوکسیلاز سبب پیشرفت سلولهای سرطانی میشوند (50). اما کاندی (51) معتقد است که نمیتوان افزایش تومورهای سرطانی در رتهایی که در یک تجربه آزمایشگاهی با 4/1= SAR وات بر کیلوگرم بکار برده شدهاند را به نتایج آزمایش مشابه در انسان نسبت داد و همچنین ایجاد استرس اکسیداتیو بعد از تابشهایی با شدت کم in vivoدر رت با مطالعات in vitro و در فیبروبلاستهای انسانی و سلولهای گلیو بلاستما حمایت نمیشود. اگرچه نتایج تعداد بسیار زیادی از مطالعات، اثرات زیان بار تشعشعات امواج رادیویی را گزارش کردهاند اما تئوریها و نتایج آزمایشگاهی بسیاری نیز احتمال ایجاد آسیبهای مستقیم در DNA را رد کردهاند. تغییرات اطلاعات ژنتیکی در سلولهای پیکری اتفاق کلیدی برای مراحل سرطانزایی است و در کل هر عاملی با خاصیت ژنوتوکسیک میتواند یک فاکتور سرطان زا محسوب شود. برخی از محققان معتقدند که تشعشعات الکترومغناطیس به تنهایی وقایع ژنتیکی را ایجاد نمیکنند، بلکه عملکرد ژنوتوکسیک سایر عوامل فیزیکی و شیمیایی محیطی را افزایش میدهند (12). برخی نیز عقیده دارند که اثر همزمان موتاژنها و کارسینوژنهای محیطی با امواج می تواند بر روی مکانیسمهای ترمیم DNA تاثیر گذاشته و سبب تشکیل رادیکالهای آزاد و یا جلوگیری از تخریب آنها در موجود زنده گردد (52). اولین مطالعات در مورد اثرات سیتوژنتیکی ترکیبی از تشعشعات امواج رادیو فرکانس و عوامل موتاژن توسط سیاراونیو و دانشجویانش انجام شد. این آزمایشات بر روی دودمانهای سلولی مختلفی نظیر CHO وL5178Y صورت گرفت و از روشهای مختلف آسیبهای کروموزومی نیز استفاده گردید (53). این محققین متوجه شد که وقتی تابشهای مایکروویو قبل و یا همزمان با در معرض قرار گیری موتاژن استفاده میشود فراوانی آسیبهای ژنتیکی نسیت به زمانی که موتاژنها به تنهایی استفاده شدهاند، بیشتر شده است. زانگ (54) با استفاده همزمان مایکروویو 2450 مگا هرتز تلفن همراه و میتومایسین C افزایش فراوانی میکرونوکلئوسها را در لنفوسیتهای خونی انسان مشاهده کرد. مس (55) نیز با قرار دادن گلبولهای سفید خون انسانی در مجاورت میتومایسین C و تشعشعات 954 مگاهرتز امواج تلفن همراه با 5 /1 SAR= وات بر کیلو گرم در مدت 2 ساعت، افزایش فراوانی تبادلات کروماتیدهای خواهری را گزارش نموده است. اما مطالعات مارکانن (56) از آزمایشات ترکیبی مایکروویو و موتاژنها به نتایج مثبتی دست نیافته است. وی اشاره میکند که نتایج اکثر مطالعات بر روی اثرات ترکیبی از تابشهای مایکروویو با مواد موتاژن و کارسینوژن عمدتا منفی است و فقط در شرایط مخصوص آزمایشگاهی اتفاق میافتد.
مکانیسم چگونگی تاثیرامواج ساطع شده از تلفنهای همراه بر سیگنال های سلولی:هرچند که مکانیسم عمل اثرات غیرگرمایی مایکروویو به طور کامل مشخص نیست، اما گروهی از محققین معتقدند که این امواج با تغییر در ساختار دوم و سوم پروتئینهای سلول سبب ایجاد رادیکالهای آزاد مخرب میشوند (57). تحقیقات فراوانی، ارتباط احتمالی بین تلفن همراه و گونه اکسیژن فعال (ROS: Reactive Oxygen Species) را تایید میکند که نتایج حاصل از این آزمایشات افزایش قابل توجهی در سطح پراکسید لیپید، مالون دی آلد هید پلاسما و کاهش شدید فعالیتهای دیسموتاز پراکسید، کاتالاز، پراکسیداز گلوتاتیون و ردوکتاز گلوتاتیون در بافتهای مغزی را نشان میدهد (40). به نظر میرسد که تشعشعات امواج الکترومغناطیس با تحریک NADH اکسیداز غشا پلاسمایی، تشکیل گونههای اکسیژن فعال را افزایش میدهد، افزایش ROS متالوپروتئینازهای ماتریکس را فعال میکند که سبب تحریک گیرندههای فاکتور رشد اپی درمی و آبشاری از عوامل موثر در مسیر کینازهای تنظیم کننده علائم سلولی (Extra cellular signal regulated kinase) میگردد. آنگاه مسیرهای ERK سبب فعالیت پروتئینهای Ras ،Raf ، پروتئین کینازهای فعال کننده میتوژن MAPK)) و در نهایت گسترش تومورهای سرطانی میگردند (58). بنابراین ROS با فعال کردن میزان استرس کیناز MAP Kinase) 38 (p مسیرهای ERKرا برای فسفوریلاسیون پروتئینهای شوک گرمایی تحریک کرده و مرگ برنامه ریزی شده را مهار میکند. مهار آپوپتوز سرطانزایی را به پیش میبرد و سبب بقای سلولهایی با DNA تخریب شده میگردد (شکل 3) (59). برخی نیز معتقدند که تشعشعات تلفن همراه بطور مستقیم و یا با تاثیر بر غشا سبب تحریک بیان آنزیم ارنیتین دکربوکسیلاز و در نهایت بروز سرطان میشوند (23). تغییرات در سطوح کلسیم داخل سلولی و فعالیت آنزیمهای ارنیتین دکربوکسیلاز و فسفوکیناز C نیز بهم وابسته هستند. بنابراین، افزایش تولید ROS میتواند بر تمایز سلول از طریق عمل بر روی MAP کیناز، پروتئین شوک حرارتی (Heat shock proteins)، ارنیتین دکربوکسیلاز و فسفوکیناز C هدف گیری کند. القاءHsp70 توسط فرکانس بسیار پایین، همچنین با عناصر خانواده فسفوکیناز فعال شده میتوژن (MAPK) آبشارهای پاسخ سلولی درگیر است که جزء سیستمهای هدایت سیگنالی یوکاریوتها شناخته شدهاند. مسیرهای MAPK شامل آبشارهای مجزا آنزیمهای تنظیم کننده هستند که فعالیت متوالی یکدیگر، بیان مجموعه خاصی از ژنها در پاسخ به عوامل رشد، سیتوکاینها، پیش سازهای توموری و دیگر محرکهای مهم بیولوژیکی را کنترل میکنند. Hsp27 فسفریله شده (فعال) از طریق تشکیل کمپلکس با آپوپتوزوم (پروتئینApaf-1، پروکاسپاز9 و سیتوکروم C) مرگ برنامه ریزی شده را مهار میکند و از فعالیت پروتئولیتیک پروکاسپاز 9 به شکل فعال کاسپاز 9 و کاسپاز 3 جلوگیری مینماید (60). با استفاده از روشهای مختلف اندازه گیری مولکولی میتوان هر گونه تغییر در پاسخ سلولهای در معرض تشعشعات تلفن همراه را کنترل کرد و به بررسی آسیبها در سطح ژنوم و پروتئوم پرداخت (شکل 4) (60).
شکل 3: شمای اهداف سلولی مختلف امواج تلفن همراه (23)
شکل 4: با استفاده از روشهای مختلف اندازهگیری مولکولی میتوان هر گونه تغییر در پاسخ سلولهای در معرض تشعشعات تلفن همراه را کنترل کرد و آسیبها در سطح ژنوم و پروتئوم را بررسی نمود (60).
به نظر میرسد که افزایش رادیکالهای آزاد در مراحل فیزیولوژیکی و سلولی متفاوت میتواند بر بیان ژنها، آزاد سازی کلسیم از مخازن سلولی، رشد و مرگ سلولی نیز تاثیر بگذارد (61). همچنین تشعشعات تلفنهای همراه با تولید رادیکالهای آزاد سبب کاهش فعالیت آنزیمهای آنتی اکسیدانی (کاتالاز، سوپر اکسید دیسموتاز و پر اکسیداز گلوتاتیون) و در نهایت کاهش ظرفیت آنتی اکسیدانی سلولها میشوند (62). برخی از محققان نیز عقیده دارند که امواج تلفن همراه تولید سوپراکسیداز سلولی را از طریق تاثیر بر آنزیم های غشا پلاسمایی در مایع منی تحریک کرده و قابلیت زنده ماندن و تحرک اسپرم را کاهش میدهد (23). فسفوکیناز C در بخش استوایی اسپرم غلظت بالائی دارد و در تحرک اسپرم نقش مهمی ایفا میکند، اما تشعشعات تلفن همراه با کاهش فعالیت این آنزیم تحرک اسپرم را کاهش میدهد (23). دسای(23) معتقد است که تشعشعات تلفنهای همراه میتواند هومئوستازی کلسیم درون سلولی را با عمل بر روی کانالهای کلسیمی غشاء پلاسمایی تغییر دهد و سبب افزایش اسپایکهای کلسیم درون سلولی شود که این افزایش بر تکثیر و تمایز سلول از طریق تغییر در فعالیت آنزیمهای ارنیتین دکربوکسیلاز و فسفوکیناز C اثر میگذارد (شکل 3). مطالعات مختلفی نیز تقاطع DNA-DNA ، DNA-protein و افزایش آپوپتوزیس در رتهای در معرض امواج تلفن همراه نشان میدهند (63). نیلوند (26) نوع پاسخ متفاوت سلولها به تابش تلفن همراه را وابسته به ژنوم و پروتئوم میداند، وی معتقد است که به همین دلیل انواعی از سلولهای متفاوت از گونههای مختلف میتوانند پاسخهای متنوعی به تشعشعات تلفن همراه بدهند و یا حساسیتهای متفاوتی نسبت به تابشهای الکترومغناطیس از خود نشان دهند که این خود میتواند پاسخ مناسبی برای علت کسب نتایج متفاوت در آزمایشگاههای مختلف باشد. در مورد چگونگی تاثیر امواج الکترومغناطیسی بر سیستمهای زیستی پیشنهادات متعددی ارائه شده است که از جمله میتوان به نظرات ماشوویچ (64) در مورد اثر امواج الکترومغناطیس بر ایجاد آنیوپلوئیدی و جهش اشاره کرد. قرارگیری لنفوسیتهای انسانی در میدانهای 830 مگا هرتز سبب کاهش یا افزایش تعداد کروموزومها (آنیوپلوئیدی) میشود که این جهش و بی ثباتی ژنی در افزایش خطر سرطان موثر است (63). همچنین کورانا (39) علت ایجاد آسیبهای ژنتیکی و اپی ژنتیکی تلفنهای همراه را ایجاد رادیکالهای آزاد، تغییرات رونویسی ژنها، تغییر در تاخوردگی پروتئینها و تولید پروتئینهای شوک گرمایی عنوان کرده است. در حالیکه رونگ دینگ (65) فسفوریلاسیون پروتئینهای شوک گرمایی و نه تولید این پروتئینها را در دودمانهای سلولی سرطان گلیومای انسانی علت آسیب ناشی از امواج تلفنهای همراه معرفی کرده است. فیلیپس و همکارانش نیز مکانیسم اصلی اثرات تشعشعات امواج تلفن های همراه را از طریق تاثیر بر میتوکندری، مسیرهای آپوپتوزی، پروتئینهای شوک گرمایی، متابولیسم رادیکالهای آزاد، تکثیر و تمایز سلولی، تخریب DNA و تخریب غشا پلاسمایی عنوان نمودهاند (24). تخریب یک رشته و یا دو رشته DNA، تغییرات در رو نویسی ژنها، تغییرات در تاخوردگی پروتئین (Protein folding )، تخریب کروموزومها، اثر بر سیستم ایمنی و نابودی سلولهای آن نیز از جمله اثرات احتمالی مایکروویو تلفن همراه معرفی شده است (10). به نظر میرسد علت اصلی تناقض بین نتایج آزمایشات مختلف مربوط به تفاوت شرایط مطالعه به ویژه تغییر فرکانس، شدت و نوع امواج، طول مدت پرتودهی، نوع حیوان مورد آزمایش، محتوی ژنتیکی نمونه تیمار شده و نوع میدان مولد امواج الکترومغناطیسی باشد. برخی از محققان نیز روشهای مختلف تشریح جانوران و مدت زمان تاخیر بین مرگ آنها، برش مغز و یا سایر اندامها و نحوه آماده سازی اسلایدها را دلیل اصلی تفاوت بین پاسخها و نتایج آزمایشات مختلف میدانند (15).
نتیجه گیری
بر اساس نتایج حاصل از تحقیقات گروه بیواینیتیتیو در سال 2009، تشعشعات الکترومغناطیس حاصل از خطوط فشار قوی، تلفنهای همراه، ایستگاههای مخابراتی و بسیاری از منابع متصاعد کننده تشعشعات الکترومغناطیس در زندگی روزانه انسانها قابل قبول، مجاز و در حد استانداردهای کمیسیون ارتباطات فدرال FCC)) است و خطری برای سلامتی ندارد. با این وجود وقتی انسانها برای صدها و هزاران بار و گاهی به طور دائم در معرض تابشهای الکترومغناطیسی قرار میگیرند، میزان جذب تابشها از حد استاندارد فراتر رفته و اثرات سوء خود را بروز میدهند (40). همچنین مطالعات نشان میدهد که سلولهایی با فعالیتهای آنتی اکسیدانتی بالاتر، آسیب پذیری کمتری در برابر تشعشعات الکترومغناطیس نشان میدهند. در بسیاری از موارد تولید رادیکالهای آزاد توسط امواج الکترومغناطیس را دلیلی برای بروز انواع مختلفی از سرطانها بیان میکنند (66 )، در حالیکه تولید رادیکالهای آزاد به عوامل دیگری نظیر عادات غذایی، وابستگی به مواد مخدر، سیگار، الکل، میزان مصرف غذا، زمان مصرف غذا، قرار گیری در شرایط متفاوت زندگی همراه با فشارهای روحی، عصبی و همچنین آلایندهای محیطی فیزیکی و شیمیایی طبیعی و مصنوعی نیز وابسته است (67). در ضمن مطالعه در پستانداران بزرگی که به مدت بیش از ده سال تحت تاثیر تشعشعات تلفن همراه بودهاند نتایج قابل فهم و قابل قبولی نداشته است زیرا اکثر افراد مورد آزمایش تحت اثرات همزمان انواعی از منابع مولد تشعشعات الکترومغناطیس نظیر تلفنهای همراه، تلفنهای بی سیم، ایستگاههای مخابراتی، خطوط فشار قوی با ولتا ژ بالا، سیستمهای وای فای، وایرلس، آنتنهای رادیو و تلویزیون و ...بودهاند. لذا نمیتوان بروز سرطان را فقط به تابشهای تلفن همراه نسبت داد. از آن جایی که نمیتوان تلفن همراه را از زندگی انسانها حذف نمود، به منظور حفاظت در برابر اثرات احتمالی تشعشعات آن، به کار گیری روشهای حفاظتی از جمله کم کردن مدت زمان مکالمات تلفنی، استفاده از تلفن در مواقع ضروری، دور نگه داشتن تلفن از اندامهای حیاتی، استفاده از پوششهای مخصوص ضد امواج برای تلفنهای همراه و منع استفاده از تلفنهای همراه در دوران بارداری و کودکی، حضور کمتر در محیط هایی با مقادیر بالای مایکروویو در مناطق ایستگاههای پایه و ممنوعیت استفاده از تلفن همراه به هنگام رانندگی به همراه مصرف آنتی اکسیدانهایی نظیر ویتامینهای A ،C ،E و چای سبز در رژیم غذایی روزمره افراد توصیه میشود.