نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
هدف: مارمولکها یکی از متنوع ترین گروههای موفق مهرهداران ساکن بیابانهای گرم دنیا هستند که مطالعه نحوه تولید مثل و گامتوژنز آنها کانون توجه زیست شناسان میباشد.
مواد و روش ها: این پژوهش از نوع تجربی آزمایشگاهی است و در آن به بررسی روند اسپرماتوژنز و تعیین آستانه تولید اسپرم، طی سه ماهه فصل بهار پرداخته شد. در اواخر هر ماه از فصل بهار، تعداد 10 عدد مارمولک Laudakia caucasia جمع آوری شدند. پس از شناسایی و بررسیهای ریخت شناسی، بیضه ها از بدن حیوان خارج و برای انجام مطالعات بافت شناسی میکروسکوپ نوری آماده شدند. داده های کمی حاصل با استفاده از نرم افزارآماریSPSS و روش های آماری ANOVA و Kruskal-Wallis در سطح 05/0 p < تحلیل شد.
نتایج: یافته های حاصل نشان داد که فرآیند اسپرماتوژنز در این مارمولک از اوایل ماه فروردین آغاز و به تدریج که هوا گرم میشود، فعالتر میگردد، به طوریکه در اواخر ماه خرداد اوج اسپرماتوژنز و تولید اسپرماتوزوآ بالغ مشاهده شد.
نتیجه گیری: مطابق مشاهدات بافت شناسی، روند اسپرماتوژنز در مارمولک Laudakia caucasia از اوایل بهار وارد فاز فعال میشود و این روند تا اواخر بهار ادامه دارد. اوج تولید اسپرم در ماه خرداد میباشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Study of Spermatogenesis and Testes Histology of Laudakia caucasia (Stellio caucasicus: Agamidae) Species in Deh Gheibi Zone of Mashhad
چکیده [English]
Aim: Lizards are one of the most diverse and successful vertebrates in hot deserts of the world that biologists focus on their reproduction and gametogenesis.
Materials and Methods: This research is experimental study and the aim of that is to investigation of spermatogenesis steps and sperm production limit identification belongs spring three months. 10 male lizards (Laudakia Caucasia, Syn: Stellio caucasicus: Agamidae) were collected at the end of each month. After determination and morphological studies, their testes were dissected of animal body and prepared for histological studies using light microscopy. Quantitative data were analyzed using SPSS by ANOVA and Kruskal-Wallis tests (p < /em><0.05).
Results: Results showed that the spermatogenesis is started in the lizard from beginnings April and is gradually activated more with warming weather, As maximum spermatogenesis and mature spermatozoa production were observed in the end of June.
Conclusion: Based on histological evidences, spermatogenesis step is activated from early spring and is continued to the late of spring. Maximum sperm production is in June.
کلیدواژه‌ها [English]
- Reproduction
- Spermatogenesis
- Testes
- lizard
- Laudakia Caucasia
پژوهشی مجله سلول و بافت (علمی - پژوهشی)
جلد 2، شماره3، پاییز 1390، 201-193
مطالعه اسپرماتوژنز و بافت شناسی بیضه گونه ای مارمولک
Laudakia (Stellio caucasicus: Agamidae) caucasia در منطقه ده غیبی مشهد
جواد بهار آرا1*، ناصر مهدوی شهری2، علی نعمتی1، زهرا شهرکی نسب 1
1- گروه زیست شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران
2- گروه زیست شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
* پست الکترونیک نویسنده مسئول: baharara@yahoo.com
تاریخ دریافت: 23/1/1390 تاریخ پذیرش: 5/11/1390
چکیده
هدف: مارمولکها یکی از متنوع ترین گروههای موفق مهرهداران ساکن بیابانهای گرم دنیا هستند که مطالعه نحوه تولید مثل و گامتوژنز آنها کانون توجه زیست شناسان میباشد.
مواد و روش ها: این پژوهش از نوع تجربی آزمایشگاهی است و در آن به بررسی روند اسپرماتوژنز و تعیین آستانه تولید اسپرم، طی سه ماهه فصل بهار پرداخته شد. در اواخر هر ماه از فصل بهار، تعداد 10 عدد مارمولک Laudakia caucasia جمع آوری شدند. پس از شناسایی و بررسیهای ریخت شناسی، بیضه ها از بدن حیوان خارج و برای انجام مطالعات بافت شناسی میکروسکوپ نوری آماده شدند. داده های کمی حاصل با استفاده از نرم افزارآماریSPSS و روش های آماری ANOVA و Kruskal-Wallis در سطح 05/0 P< تحلیل شد.
نتایج: یافته های حاصل نشان داد که فرآیند اسپرماتوژنز در این مارمولک از اوایل ماه فروردین آغاز و به تدریج که هوا گرم میشود، فعالتر میگردد، به طوریکه در اواخر ماه خرداد اوج اسپرماتوژنز و تولید اسپرماتوزوآ بالغ مشاهده شد.
نتیجه گیری: مطابق مشاهدات بافت شناسی، روند اسپرماتوژنز در مارمولک Laudakia caucasia از اوایل بهار وارد فاز فعال میشود و این روند تا اواخر بهار ادامه دارد. اوج تولید اسپرم در ماه خرداد میباشد.
واژگان کلیدی: تولید مثل، اسپرماتوژنز، بیضه، مارمولک، Laudakia Caucasia
مقدمه
تولید مثل از مهمترین فعالیت های موجودات زنده است و با توجه به اینکه این پدیده مسئول حفظ گونه در طی نسلهای متمادی است درک مکانیسم انجام آن در جانوران بسیار مهم میباشد (1). خزندگان یکی از متنوعترین گروههای موفق مهره داران ساکن بیابانهای گرم، به عنوان گروهی آمنیون دار، دارای بیضههای واجد لولههای منی ساز بوده و در مطالعات تولید مثل مورد توجه محققین می باشند (2). Ikeuchi(3) نشان داده است که مارمولکها سه نوع چرخه تولید مثلی ثابت، پیوسته و ناپیوسته دارند که پایه و اساس این چرخهها فعالیت گنادی آنها میباشد. مطالعات وی بیانگر آن است که در چرخه تولید مثلی پیوسته، فعالیت گنادی بلافاصله در دوره جفت گیری افزایش مییابد، اما درسیکل تولید مثلی ثابت، فعالیت گنادی در تمام سال در سطح بالایی قرار دارد. در چرخه تولید مثلی ناپیوسته، فعالیت گنادی در طی دوره جفت یابی ضعیف است، لیکن بعضی اوقات افزایشهایی در طی دوره غیر جفت گیری مشاهده میشود و تنوعات محیطی از قبیل دمای محیط، بارش، دوره نوری و فشارها و ممانعتهای فیلوژنتیک، تغذیه و نظایر آن ممکن است نقش مهمی در تعیین مشخصات تولید مثلی مارمولک ها ایفا نماید (4 و5). Torki (6) چرخه بیضه ای را در مارمولک Trapelus lessonae بررسی و نشان داده است که این گونه دو نوع چرخه بیضهای دارد: در نوع اول فعالیت بیضهای ممتد، در همه فصول و اغلب در مناطق گرمسیری اتفاق میافتد و در نوع دوم فعالیت بیضهای فصلی، محدود به دورههای اصلی است و در مناطق معتدل رخ میدهد. مشابه گونههای گرمسیری، در مناطق فصلی نیز فاز احیا کننده، طی فصل بارانی و فاز تخریب در طی فصل خشک دیده شده است (7). بررسی در گونه Ophisops elegans نشان داده است که این گونه واجد دو نوع اسپرماتوژنز مداوم و متناوب میباشد (8). اسپرماتوژنز در خزندگان، نظیر اکثر مهره داران از تکثیر میتوزی اسپرماتوگونی شروع میشود، سپس اسپرماتوگونیها بالغ شده و به اسپرماتوسیتهای اولیه تبدیل میشوند. هر یک از اسپرماتوسیتهای اولیه در طی میوز 1 به دو اسپرماتوسیت ثانویه و سپس در طی میوز 2 به دو اسپرماتید تمایز می یابد. هر اسپرماتید نیز در طی اسپرمیوژنز به یک اسپرماتوزوآ تبدیل میشود (9). بنابراین روند اسپرماتوژنز در مارمولک ها به دو فاز تکثیر شونده میوزی و بلوغ تقسیم می شود (10). Guarino (11) گزارش نموده است که سلولهای بینابینی در بیضه همه مهره داران حضور داشته و منبع اصلی تستوسترون می باشند، این محقق از حجم بیضه، اندازه اپی تلیوم و قطر لولههای منی ساز به عنوان شاخص های فعالیت اسپرماتوژنیک استفاده نموده است و مطالعات وی بیان گر آن است که فعالیت اسپرماتوژنیک در طی ماه های خشک سال کاهش مییابد. با توجه به اهمیت شناسائی مکانیسمهای تولید مثلی جانوران در منطقه و نیز عدم مطالعه قبلی در مورد مطالعه فرآیند اسپرماتوژنز و بافت شناسی بیضه Laudakia caucasia در تحقیق حاضر به این مهم توجه شده است.
مواد و روشها
برای انجام مطالعات بیولوژی تولید مثل، چون نیاز به تهیه نمونههای متعدد، در زمانهای متفاوت میباشد، بنابراین باید گونهای را انتخاب نمود که بیشتر در دسترس بوده و از نظر تراکم نیز در منطقه فراوان تر می باشد. با توجه به اینکه Laudakia caucasia واجد این خصوصیات میباشد برای انجام این پژوهش انتخاب گردید.
در اواخر هر ماه از فصل بهار سال 1387 تعداد 10 عدد مارمولک از این گونه از منطقه ده غیبی واقع در نزدیکی شهر مشهد در استان خراسان رضوی (36 N,59E) جمع آوری شد و برای شناسایی آنها از کلیدهای شناسایی معرفی شده توسط اندرسون استفاده گردید. در این گونه چشم ها دارای پلک متحرک، سر پوشیده با پولکهای کوچک، پولک های پشتی ناهمسان، پرده گوش بزرگ با قطر حداقل نصف قطر حدقه چشم و پولکهای دمی تشکیل حلقه های مجزایی را داده اند (12). پس از انتقال نمونه های جمع آوری شده به آزمایشگاه تحقیقاتی تکوین جانوری گروه زیست شناسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ابتدا طول پوزه- مخرج (SVL) اندازه گیری و قسمتهای انتهایی شکم با شکافی کوچک باز و گنادها از بدن خارج شد. گنادها بلافاصله با ترازوی دیجیتالsarteius,Germany)) با دقت 001/ 0 گرم، وزن و سپس قطر بزرگ گناد اندازه گیری شد. پس از انجام بررسیهای مورفولوژیک، بیضهها برای بررسی بافت شناسی توسط بوئن تثبیت شدند (13). پس ازانجام فیکساسیون، آبگیری نمونه ها در درجات صعودی اتانول انجام و سرانجام قالبهای پارافینی از آنها تهیه شد. سپس نمونهها توسط میکروتوم برشهای سریال به قطر 7 میکرون تهیه و به روش هماتوکسیلین- ائوزین- هاریس رنگ آمیزی شدند. با استفاده میکروسکوپ نوری Nikon, Japan)) تعیین قطر و تعداد لوله های منی ساز، تعداد اسپرماتوگونی ها، اسپرماتوسیت ها، اسپرماتید ها، اسپرم ها و سلول های لیدیگ و همچنین قطر سلول های لیدیگ انجام شد. داده های کمی حاصل با استفاده از نرم افزارآماریSPSS و روش های آماری ANOVA و Kruskal-Wallis در سطح 05/0 P< تحلیل شد. محققین در کلیه مراحل پژوهش اصول اخلاقی کار با جانوران را رعایت نموده اند.
نتایج: همانطور که در جدول 1 ملاحظه میشود، تغییر معنی داری در طول پوزه – مخرج (SVL) نمونه های جمع آوری شده در سه ماه فصل بهار مشاهده نشد ( 05/0 P>). لیکن نتایج حاصل از اندازه گیری های وزن و طول گناد، تغییرات ادواری بیضه را طی ماه های فروردین، اردیبهشت و خرداد بصورت واضحی نشان داد. وزن و قطر بزرگ گنادها در ماه خرداد، افزایش معنی داری نسبت به ماه های فروردین و اردیبهشت یافته بود (05/0 P<). همچنین وزن و حجم بیضه ها به طور قابل توجهی افزایش یافته به طوری که در حفره شکمی جانور فضای مشخصی را به خود اختصاص داده بود (شکل1).
مطالعه میکروسکوپی نوری مقاطع بافتی نشان داد که بیضهها از لولههای منی ساز بسیار زیادی تشکیل شده است و در بین لولهها سلولهای لایدیگ قرار دارند (شکلهای2 و3). آنالیز آماری تعداد و قطر این سلولها در سه ماه فصل بهار افزایش معنیداری را نشان داد. این اختلاف به خصوص در نمونههای جمع آوری شده در خرداد ماه قابل ملاحظه تر بود (001/0 P<)(جدول1).
مقایسه آماری میانگین تعداد لوله های منی ساز در بیضه نمونههای جمع آوری شده در سه ماه بهار، کاهش معنیدار نشان داد (001/0P<). میانگین قطر لولههای منی ساز نیز افزایش معنی دار نشان داد (001/0P<). بررسی مقاطع بافتی از نظر تعداد سلولهای جنسی موجود در لولههای منی ساز نشان داد که تعداد اسپرماتوگونی ها در سه ماه بهار کاهش معنیدار یافته است (001/0P<) و تعداد این سلول ها در ماه فروردین نسبت به دو ماه دیگر بیشتر میباشد (شکل4 و جدول1). لیکن تعداد اسپرماتوسیتها در طی این سه ماه اختلاف معنیداری نشان نداد (05/0P>). تعداد اسپرماتیدها (05/0P<) و اسپرماتوزوآها (001/0P<) نیز افزایش معنیداری از ماه فروردین تا خرداد نشان داد، به نحوی که تعداد این سلولها در ماه خرداد افزایش قابل توجهی داشت (جدول1).
شکل1: تصویر استرئو میکروسکوپی ازبیضه مارمولکLaudakia caucasia در ماه خرداد، اندازه قابل توجه بیضه در حفره شکمی و اپی دیدیم چین خورده مشخصه اوج فعالیت اسپرماتوژنز است (بزرگ نماییX 5/6).
شکل2: مقطع عرضی بیضه مارمولک Laudakia caucasia جمع آوری شده در ماه خرداد (بزرگ نمایی: X1000، رنگ آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، Ly: سلول لایدیگ، Sp: اسپرماتوزوآ
شکل3: مقطع عرضی بیضه مارمولک های Laudakia caucasia جمع آوری شده در ماه خرداد(بزرگ نماییX400، رنگ آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، Ly: سلول لایدیگ،LS: لومن منی ساز، SG: اسپرماتوگونی
شکل4: مقطع عرضی بیضه مارمولک Laudakia caucasia جمع آوری شده در ماه فروردین. به تعداد زیاد
جدول1: مقایسه آماری متغیر های مطالعه در ماه های مختلف فصل بهار. داده ها بصورت انحراف میانگین± میانگین بیان شده است.
|
انحراف از میانگین± میانگین |
|
|||
|
گروه ها متغیر |
فروردین |
اردیبهشت |
خرداد |
P |
|
طول پوزه – مخرج (میلی متر) |
183/2±822/104 |
425/2±146/111 |
131/2±3/111 |
151/0 |
|
وزن گناد (گرم) |
0377/0±178/0 |
0315/0±274/0 |
0345/0±314/0 |
05/0 |
|
طول گناد (میلیمتر) |
774/0±99/7 |
579/0±685/9 |
462/0±76/9 |
05/0 |
|
قطر لوله منی ساز (میلیمتر) |
224/0±712/4 |
237/0±884/5 |
144/0±259/5 |
001/0 |
|
تعداد لوله های منی ساز |
67/1±495/45 |
124/1±31/42 |
607/0±35/34 |
001/0 |
|
تعداد اسپرماتوگونی |
253/2±773/19 |
922/1±671/14 |
501/0±856/8 |
001/0 |
|
تعداد اسپرماتوسیت |
828/1±6/26 |
27/2±72/28 |
98/3±41/33 |
454/0 |
|
تعداد اسپرماتید |
799/2±637/28 |
017/4±111/30 |
32/3±792/40 |
05/0 |
|
تعداد اسپرماتوزوآ |
934/3±241/33 |
535/6±996/48 |
928/3±968/79 |
001/0 |
|
تعداد سلول های لیدیگ |
488/0±128/9 |
434/0±9/11 |
593/0±175/13 |
001/0 |
|
قطر سلولهای لیدیگ (میلیمتر) |
162/0±654/8 |
288/0±202/9 |
135/0±689/10 |
001/0 |
بحث
با توجه به فقدان هر گونه مطالعه قبلی در زمینه بافت شناسی بیضه و فرآیند اسپرماتوژنز در مارمولک Laudakia caucasia، مطالعه حاضر جهت بررسی تغییرات ریختی و بافتی گناد نر و تعیین روند اسپرماتوژنز در این گونه انجام شد.
مطالعات قبلی نشان داده است که اکثر مارمولک ها، دارای سه فاز اسپرماتوژنز، رشد گناد و اسپرمیوژنز می باشند (14). عملکرد نرمال این روند می تواند توسط فاکتورهای محیطی از جمله دوره نوری، تغییرات دمایی هوا، رژیم غذایی و فشارها و ممانعت های فیلوژنیک تحت تاثیر قرار گیرد (4). در مطالعه حاضر برای بررسی اثر تغییرات دمایی بر روی روند اسپرماتوژنز و بافت بیضه، نمونه های مورد نیاز از دهستان طرق (ده غیبی) که در 5 کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته و از نظر شرایط آب و هوایی و میزان بارندگی منطقه، از نوع معتدل است جمع آوری گردید. مطالعات Torki (15) روی روند اسپرماتوژنز در مارمولکها نشان داده است که در نتیجه شرایط آب و هوایی و مدت زمان خواب زمستانی، دو دوره تولید مثلی را می توان برای مارمولکهای مناطق معتدل در نظر گرفت: دوره تخریب یا شیب منفی (که همزمان با شروع اسپرماتوژنز در بهار شروع می شود و پس از خواب زمستانی می باشد) و دوره احیا یا شیب مثبت (که همزمان با دوره خواب زمستانی است).
سیستم جفت گیری نر شامل یک جفت بیضه زرد رنگ، یک جفت مجرای اسپرمی و یک جفت همی پنیس می باشد. بیضه سمت راست بالاتر از بیضه سمت چپ قرار گرفته است و چون در نمونه های جمع آوری شده، زمان زیادی از بیدار شدن از خواب زمستانی آنها نگذشته بود، بیضه ها مرحله استراحت و شیب مثبت را کامل کرده بودند (14) و هنگام مشاهده با استریو میکروسکوپ، بیضه ها حالتی چین دار و مجرای اسپرمی حالت زیگزاکی نشان میداد.
میانگین اندازه گیری طول پوزه - مخرج نیز موید این نتیجه می باشد که نمونه ها کاملا بالغ بودند چرا که میانگین SVL در ماههای فروردین، اردیبهشت و خرداد در نمونه های جمع آوری شده اختلاف معنی دار نشان نداد که با گزارش Torki (16) مطابقت دارد. طبق گزارش Torki (15) مارمولکها پس از بیدار شدن از خواب زمستانی و گذر از مرحله احیاء (شیب مثبت) وارد فاز فعال می شوند. مشخصه بارز این فاز وقوع شدید اسپرماتوژنز است. در این فاز هر دو نوع اسپرماتوسیت های اولیه و ثانویه مشاهده می شوند. این مطلب با مشاهدات ما مطابقت داشت.
مطالعات انجام شده روی Trapelus lessonae نشان داده است که این نوع از مارمولکها دو نوع سیکل بیضهای را نشان میدهند:
1- فعالیت مداوم بیضهای در طول همه فصلها، که این روش بیشتر در مناطق گرمسیری رخ میدهد.
2- فعالیت فصلی بیضهای یا متناوب که محدود به دورههای فصلی است و در مناطق معتدل رخ میدهد (17). نتایج حاصل از تحقیق حاضر نیز نشان داده است که با توجه به آب و هوای مشهد فعالیت بیضهای در مارمولک Laudakia caucasia از نوع فعالیت فصلی بیضهای یا متناوب میباشد (17). در بهار گونه مورد مطالعه ما، حداکثر فعالیت زیستی را از خود نشان میدهد که این موضوع با نتایج حاصل از بررسیهای Torki (17) روی گونه Trapelus lessonaeمطابقت دارد. همچنین وی گزارش نموده است که اسپرماتوژنز در این مارمولکها شامل سه فاز تولید مثلی میباشد: فاز اول که در بهار رخ میدهد و وی از آن تحت عنوان فاز فعال یاد میکند. در طی این فاز اسپرماتوزوآ در لومن لوله منی ساز مشاهده میشود و فرایند اسپرماتوژنز رخ میدهد (15). بررسیهای بافتی در طی بهار حالتی مشابه فاز اول را نشان داد اما به جرات میتوان گفت که فعالیت اسپرماتوژنز در خرداد ماه بیشتر و قوی تر رخ میدهد که این بخش از نتایج ما با یافتههای Torki (15) در فاز فعال بطور کامل مطابقت دارد. شمارش اسپرماتوگونیها نیز نشان داده است که تعداد این سلولها به تدریج از فروردین تا خرداد روند کاهشی دارد و بیانگر آن است که در طی این سه ماه روند اسپرماتوژنز در فاز فعال قرار دارد. دلیل قوی بر این موضوع، مطالعه Torki (14) می باشد. وی گزارش نمود که در طی اسپرماتوژنز در فاز تخریب که پس از خواب زمستان رخ میدهد بیشترین تعداد سلولهای زاینده در این فاز مشاهده میشود و به تدریج که این روند پیشرفت می نماید و به سمت زمستان خوابی حرکت میکند از تعداد این سلولها کاسته میشود به طوری که در اوایل مهر ماه به سختی میتوان سلولهای زاینده را در لومن منی ساز مشاهده نمود.
شمارش تعداد اسپرماتوسیتها تفاوت معنیداری در طی ماههای فروردین، اردیبهشت و خرداد نشان نداد و احتمالا دیرتر بیدار شدن از خواب زمستانی باعث شده است تا دیرتر نیز وارد فاز تولید مثلی شوند، در نتیجه در طی ماههای بعدی روند کاهشی تعداد اسپرماتوسیتها رخ خواهد داد. همچنین بررسی تعداد اسپرماتیدها نیز نشان داد که تعداد این سلولها در طی سه ماه فصل بهار روند افزایشی داشته و احتمالا این موضوع به دلیل افزایش فرایند اسپرمزایی میباشد.
شمارش تعداد لولههای منی ساز نیز نشان داده است که تعداد این لولهها در ماههای فصل بهار یکسان نمیباشد. به عبارت دیگر تعداد لولههای منی ساز از فروردین تا خرداد روند کاهشی داشته و این امر احتمالا به دلیل افزایش روند اسپرماتوژنز در طی این سه ماه و کاهش تعداد سلولها و لولهها در طی فاز تخریب میباشد.
تغییرات قطر لولههای منی ساز نیز روند منظمی نداشته و قطر این لولهها در ماه اردیبهشت بیشتر از قطر لولهها در فروردین و خرداد ماه بود. مشابه این نتیجه را Torki در بررسی زمان اسپرماتوژنز در Ophisops elegans از خانواده Lacertidae گزارش نموده است، مطالعات وی بیانگر آن است که در طی ماه خرداد قطر لولههای منی ساز کمتر از اردیبهشت و مشابه قطر لولهها در ماه فروردین میباشد (16). بطور عموم تولید مثل بین آمنیون داران تحت کنترل هورمونی میباشد و تستوسترون یک نقش مهم در تولید مثل نر ایفا میکند. در بیضهها، این هورمون توسط سلولهای لایدیگ تولید میشوند. بافت بینابینی بین لولههای منی ساز محتوی سلولهای لایدیگ نسبتا کمی میباشد (17). در مارمولکهای Hemidactylus flaviviridis و Podarcis dubi سلولهای لایدیگ در بیضههای در مرحله سکون فراوانترند و در بیضههای فعال کمتر و پراکنده میباشند، به هر حال، تعداد کم سلولهای لایدیگ در بیضههای فعال میتواند ناشی از پخش سلولهای بینابینی به عنوان یک نتیجه از انبساط لولههای منی ساز میباشد. این گزارشها با مشاهدات ما در مورد افزایش قطر لوله منی ساز در خرداد مطابقت دارد (18). برخی مطالعات نشان داده است که اسپرماتوزنز در گونه uromastyx aegyptius در اوایل بهار فعال است و بخش اصلی اپی تلیوم منی ساز شامل اسپرماتید ها در مراحل مختلف بلوغ هستند و لومن آن با اسپرماتوزوآ پر شده است که با نتایج این مطالعه مطابقت دارد (19). در پژوهش حاضر، مطالعه قطر سلولهای لایدیگ نیز در ماه خرداد به طور معنیداری بیشتر از دو ماه فروردین و اردیبهشت افزایش نشان داده است. Beate(18) در تحقیق روی مارمولک های نر جکو گزارش نموده است که انکلوزیون های لیپیدی در سلولهای لایدیگ Podarcis dubia به مقدار زیاد در بیضههای با فعالیت تولید مثلی مشاهده شده است. احتمالا در تحقیق حاضر افزایش تعداد و قطر سلولهای لایدیگ در ماه خرداد نسبت به ماههای فروردین و اردیبهشت به دلیل فاز فعال تولید مثلی در این ماه می باشد این نتیجه با یافته های Beate (18) سازگاری دارد.
همچنین نتایج حاصل از این مطالعه با گزارشات منتشر شده در مورد مارمولک Lepidodactylus lugubris سازگاری دارد. این مارمولک در منطقه معتدل زندگی می کند و در اواخر زمستان برگشت بیضه ای را نشان میدهد و بیشترین حجم بیضههای آن در طی ماه خرداد مشاهده میشود (20). اسپرماتوژنز در مارمولک Lepidodactylus lugubris اوایل بهار فعال است و اسپرماتیدها در مراحل مختلف بلوغ مشاهده میشوند و فضای داخلی لولههای منی ساز با اسپرماتوزوآ پر شده است که با نتایج تحقیق ما مطابقت دارد. مطابق این گزارش اندازه سلولهای بینابینی ارتباط مستقیم با تغییرات در اپی تلیوم منی ساز و اپیدیدیم دارد و هسته بیشتر سلولهای بینابینی یک سیر مشخص در اوج اسپرماتوژنز نشان میدهد. این گزارش نیز با نتایج حاصل از تحقیق حاضر در مورد تعداد و اندازه سلولهای لایدیگ مطابقت دارد (20).
نتیجهگیری
به هرحال نتایج این پژوهش بیانگر آن است که اسپرماتوژنز در مارمولک Laudakia caucasia از اوایل بهار وارد فاز فعال میشود و این روند تا اواخر بهار ادامه داشته و اوج تولید اسپرم در ماه خرداد میباشد.
تشکر و قدردانی
از همکاران محترم آزمایشگاه تحقیقاتی تکوین جانوری دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، بویژه سرکار خانم ها دکتر سعیده ظفر بالانژاد، سعیده ثمره موسوی و زهره میرآخوری که در اجرای این طرح تحقیقاتی همکاری داشته اند سپاسگزاری مینمائیم.
)