1دانشگاه خوارزمی، دانشکده علوم زیستی، گروه علوم جانوری، تهران، ایران
2دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، مرکز تحقیقات علوم اعصاب، تهران، ایران
3دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، مرکز تحقیقات علوم اعصاب، تهران، ایران
و دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، گروه آناتومی تهران، ایران
4دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشکده فارماکولوژی، تهران، ایران
چکیده
هدف: سنجد Elaeagnus Angustifolia L. گیاهی با اثرات درمانی متفاوت است. در این تحقیق اثر عصاره آبی میوه سنجد بر تکامل عدسی چشم جنین موش نژاد Balb/C مورد بررسی قرار گرفت.
مواد و روشها: تعداد 30 سر موش ماده باردار بهطور تصادفی به 2 گروه مساوی تقسیم شدند. گروه کنترل آب آشامیدنی روزانه دریافت کرده و گروه تجربی عصاره آبی میوه سنجد را با دوز 500 میلیگرم بر کیلوگرم بهمدت 18 روز از روز صفر بارداری تا روز 18 بارداری بهصورت خوراکی دریافت نمودند. پس از کشتن همة موش ها در هیجدهمین روز بارداری، سر جنین های آنها جدا، تثبیت و برای انجام روش های بافت شناسی آماده شدند. از جنین ها مقاطع ساژیتال با ضخامت 5 میکرومتر تهیه و سپس به روش هماتوکسیلین-ائوزین(H&E) و اسید فوشین-لایت گرین رنگ آمیزی انجام شدند. سپس برش ها بهوسیله ی میکروسکوپ نوری و نرم افزار موتیک آنها مورد بررسی قرار گرفتند..
نتایج: نتایج نشان داد که میانگین های وزن و طول سری-دمی جنین ها در گروه آزمایش نسبت به گروه شاهد افزایش معنیداری داشت. میانگین تعداد جنین ها در گروه آزمایش نسبت به گروه تجربی کاهش غیر معنی دار داشت. میانگین قطر و وزن جفت در گروه آزمایش نسبت به گروه شاهد کاهش معنیداری داشت. همچنین قطرهای قدامی-خلفی و بالایی-پایینی عدسی و همچنین مساحت سطح عدسی در گروه آزمایش نسبت به گروه شاهد کاهش معنیداری داشت.
نتیجه گیری: این نتایج نشان میدهد مصرف عصاره آبی میوه سنجد با دوز 500 میلیگرم بر کیلوگرم، در زمان بارداری سبب تاخیر رشد در عدسی چشم جنین موش میشود.
استفاده از داروهای گیاهی بر علیه بیماریهای مختلف از زمان بسیار قدیم مرسوم بوده است. انسان اولیه از گیاهان بهعنوان عوامل درمانی استفاده میکرد. طبیعت گیاهان فراوانی را که دارای ارزشهای دارویی هستند فراهم میکند. خواص دارویی بعضی از گیاهان مشخص شده اما خواص تعداد زیادی از گیاهان باقی مانده و هنوز ناشناخته است. بنابراین انجام مطالعات و شناسایی خواص درمانی آنها ضروری میباشد (1 و 2).
گیاه سنجد با نام علمی Elaeagnus angustifolia در طب سنتی ایران بهعنوان ضد درد و ضد التهاب معرفی شده است. جوشانده و عصاره میوه سنجد بهعنوان درمان تب، زردی، آسم، کزاز و آرتریت روماتویید استفاده میشود (3 و 4). از آنجاییکه در این مطالعه اثرات گیاه سنجد مد نظر بوده است لذا ترکیبات و کاربرد دارویی گیاه سنجد به اینصورت شرح داده میشود که میوه و برگهای آن دارای مقادیر قابل توجهی ترکیبات فلاونوییدی (Flavonoids)، ترپنوییدها (Terpenoids)، سیتواسترول (Sitosterol)، آلکالوییدها (Alkaloids) و کارواکرول (Carvacrol) میباشد (5). سنجد حاوی پتاسیم، منیزیم، سدیم، آهن،کلسیم، روی و مس میباشد. میوه آن حاوی ویتامینهای مختلف از جمله A، B و K است و هسته آن دارای اسید چرب لینولئیک، فسفولیپید، گلیکولیپید و بتا سیتوسترول میباشد (6). عصاره بعضی از گیاهان میتوانند اثر خود را طی دوران بارداری و یا حین زایمان نشان دهند که این موضوع بیانگر اهمیت رژیم غذایی مادران در دوران بارداری است (7).
تحقیقات نشان داده است که ترکیبات میوه سنجد بهراحتی از سد جفتی عبور کرده و به جنین میرسند (8). فلاونوییدها که مهمترین ماده موجود در عصاره گیاه میباشند (9) از طریق افزایش جذب ترکیبات کلسیمی در بافت دیافیز استخوان باعث افزایش طول سری-دمی میشوند. همچنین کارواکرول از اجزای ضد میکروبی بسیار موثر در اسانسهاست (10) که اثر ضد میکروبی آن بهدلیل نفوذپذیر نمودن غشای سلول میباشد که میتواند با کاتیونهای سطح غشا کلاته شده و فعالیتهای حیاتی را مختل کند (11) و تغییراتی را در جفتها ایجاد نماید. از طرف دیگر بهعلت وجود ویتامینهای مختلف در عصاره میوه سنجد ازدیاد این ویتامینها نیز باعث اثرات تراتوژنیک در تکامل اندامهای جنین بهویژه سیستم عصبی مرکزی میشوند.
از آنجاییکه احتمال دارد بعضی از مادران باردار بهدلیل داشتن دردهای مفاصل و عضلات به توصیه پزشکان متخصص و یا بهصورت خود درمانی سنجد مصرف کنند ممکن است اثرات نامناسبی بر روی تکامل جنین داشته باشد. با توجه به اینکه چشم یکی از مهمترین اعضا موجود زنده میباشد این تحقیق تاثیر سنجد را بر عدسی جنین موش سوری در روز هجدهم بارداری بررسی مینماید.
مواد و روشها
موش کوچک آزمایشگاهی ماده بالغ نژاد Balb/C به تعداد 30 عدد با محدوده وزنی 7±33 گرم از بخش حیوانات دانشگاه بقیه الله تهیه شد. موشها در یک محیط کنترل شده، در دمای 2±23 درجه سانتیگراد و رطوبت 5±50 درصد و 12 ساعت روشنایی، 12 ساعت تاریکی قرار گرفتند. تمام موشهای نر و ماده بهمدت یک هفته برای سازش با محیط بهصورت جداگانه در حیوانخانه دانشگاه بقیه الله نگهداری و با غذای استاندارد تغذیه شدند. پس از 24 ساعت جفت شدن حیوانات با موشهای نر و حصول اطمینان از بارداری (مشاهده اسپرم در گسترش واژنی) موشهای نر جدا و روز صفر بارداری تعیین شد. سپس موشهای باردار بهطور تصادفی به دو گروه شاهد و آزمایش تقسیم شدند. گــروه شاهد (C) که هیچگونه مادهای دریافت نکردند و گروه تجربی که عصاره آبی سنجد با دوز 500 میلیگرم بر کیلوگرم را بهصورت محلول در آب خوراکی از روز صفر بارداری تا روز هجده بارداری دریافت کردند.
موشهای باردار در پایان روز 18 بارداری بهوسیله استنشاق کلروفرم با دوز بالا کشته شدند. جنینها را با دقت و بهصورتی که جفت و جنین آسیب نبینند از داخل شاخهای رحمی و کیسه آمنیون جدا کرده، سپس بهوسیله ترازوی دیجیتال وزن جنینها و جفتها و به کمک کولیس اندازه طول سری- دمی جنینها، اندازه قطر بزرگ و قطر کوچک جفتها اندازهگیری و ثبت شد. سپس جنینها و جفتها از نظر ناهنجاریهای مورفولوژی بهوسیلهی لوپ مورد بررسی قرار گرفتند. در انتها جنینها بهمنظور فیکس نمودن در داخل ظرف محتوی فرمالین 10 درصد قرار داده شدند. تعداد 5 جنین از میان جنینهای هر موش باردار بهصورت تصادفی انتخاب شده، پس از گذراندن مرحله پردازش بافتی و تهیه برشهایی با ضخامت 5 میکرون به روشهای هماتوکسیلین-ائوزین (H&E) و اسید فوشین-لایتگرین رنگآمیزی شدند. سپس نمونههای رنگ آمیزی شده بهوسیلهی میکروسکوپ نوری متصل به رایانه و نرم افزار موتیک مورد بررسی قرار گرفتند. دادههای بهدست آمده با میکروسکوپ نوری با روش آزمون T-testدر نرم افزارSpss مورد بررسی قرارگرفتند. اطلاعات بهصورت میانگین± انحراف معیار از میانگینMean±SEM) ) ارائه شد و تفاوت میانگینها درسطح 05/0 p< معنیدار درنظرگرفته شد.
محاسبه میزان دوز محلول سنجد: دوز انتخاب شده در این تحقیق 500 میلیگرم بر کیلوگرم برای گروه تجربی بهصورت خوراکی میباشد و گروه کنترل دست نخورده باقی میمانند. ابتدا میزان آب مصرفی حیوان در 24 ساعت اندازهگیری شد. بهصورت میانگین میزان آب مصرفی هر حیوان با وزن 40 گرم، 6 میلیلیتر در 24 ساعت بود.
500 mg 1000 g
X 40 g X = 1000/20000 =20 mg
در نتیجه بهازای یک حیوان 40 گرمی روزانه باید 20 میلیگرم عصاره مصرف شود.
20mg 6 ml
X 600 ml X = 2000mg = 2g
نتایج
در این تحقیق طول سری-دمی، وزن و تعداد جنینها، طول، قطر و وزن جفتها و همچنین قطرهای قدامی-خلفی و بالایی-پایینی عدسی و مساحت عدسی توسط آزمون T-test مورد بررسی و تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت که نتایج این مطالعات بهشرح زیر میباشد:
میانگین وزن و طول سری-دمی جنینها در گروه تجربی که دوز 500 میلیگرم بر کیلوگرم عصاره سنجد دریافت کرده بودند نسبت به گروه شاهد افزایش داشت که این افزایش وزن در گروه تجربی معنیدار بود (نمودار 1 و2). همچنین میانگین تعداد جنینها در گروه تجربی نسبت به گروه شاهد کاهش داشت که این کاهش در تعداد جنین در گروه تجربی از نظر آماری معنیدار نبود (نمودار3). اما میانگین وزن، قطر و ضخامت جفت بر حسب گرم در گروه تجربی که عصاره سنجد دریافت کرده بودند نسبت به گروه شاهد کاهش داشت که این کاهش در وزن، قطر و ضخامت جفت در گروه تجربی معنیدار بود (نمودار 4، 5 و 6).
همچنین بررسیهای هیستومورفومتریک نشان داد که میانگین قطرهای عدسی ( قطر قدامی-خلفی و بالایی-پایینی عدسی) و همچنین میانگین مساحت عدسی در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل کاهش معنیداری را داشت (شکل 1).
نمودار 1: میانگین وزن جنینهای 18 روزه را بر حسب گرم در گروههای شاهد و تجربی نشان میدهد. همانطور که در نمودار مشخص است بین وزن جنینها در گروه تجربی و گروه شاهد افزایش معنیداری دیده میشود (05/0p<).
نمودار2: میانگین طول سری-دمی جنینهای 18روزه را بر حسب میلیمتر در گروههای شاهد و تجربی نشان میدهد.
علامت * نشان دهنده وجود اختلاف معنیدار (05/0p<) بین گروه تجربی با گروه شاهد میباشد.
نمودار 3: میانگین تعداد جنینهای 18 روزه را در گروههای شاهد و تجربی نشان میدهد. همانطور که در نمودار مشخص است بین وزن جنینها در گروه تجربی و گروه شاهد تغییر معنیداری دیده نمیشود.
نمودار 4: میانگین وزن جفت جنینهای 18 روزه را بر حسب گرم در گروه شاهد و گروه تجربی نشان میدهد.
علامت * نشاندهنده وجود اختلاف معنیدار (05/0p<) بین گروه تجربی و گروه شاهد میباشد.
نمودار 5: میانگین قطر جفت جنینهای 18 روزه را بر حسب میلیمتر در گروه شاهد و گروه تجربی نشان میدهد.
علامت * نشاندهنده وجود اختلاف معنیدار (05/0p<) بین گروه تجربی با گروه شاهد میباشد.
نمودار6: میانگین ضخامت جفت جنینهای 18 روزه را بر حسب میلیمتر در گروه شاهد و گروه تجربی نشان میدهد.
علامت * نشاندهنده وجود اختلاف معنیدار (05/0p<) بین گروه تجربی با گروه شاهد میباشد.
شکل 1: عدسی چشم جنین 18 روزه با بزرگنمایی ×100. A: گروه شاهد (رنگ آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین)، B: گروه تجربی(رنگ آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین)، C: گروه شاهد (رنگ آمیزی اسید فوشین – لایت گرین)، D: گروه تجربی (رنگ آمیزی اسید فوشین – لایت گرین). AP: قطر قدامی – خلفی عدسی SI: قطر بالایی- پایینی عدسی LA: مساحت عدسی
بحث
عصاره میوه سنجد دارای خواص متفاوتی مانند اثرات ضد التهابی، ضد دردی، ضد باکتری و آنتی اکسیدانتی شناخته شدهای است که در این زمینه تحقیقات زیادی صورت گرفته ولی در رابطه با تاثیر ناهنجاری زایی این گیاه دارویی بههنگام مصرف در دوران بارداری مطالعات اندکی صورت گرفته است.
نتایج این مطالعه نشان داد که وزن جنینها و طول سری-دمی جنینها در گروه تجربی نسبت به گروه شاهد افزایش معنیداری داشت که یافتههای طلایی خوزانی مبنی بر تاثیر عصاره سنجد بر استخوانسازی و غضروف سازی در جوانهی اندام حرکتی موش را تایید میکند (12). تاثیر عصاره میوه سنجد در افزایش طول سری-دمی جنین احتمالا بهعلت وجود فلاونویید بهعنوان یکی از ترکیبات مهم این عصاره باشد.
در پستانداران فلاونویید موجود در رژیم غذایی مادر در مایع آمنیوتیک مشاهده گردید (13 و 14) که ثابت کننده عبور جفتی این ماده و اثرات آنابولیک آن بر روی جنین میباشد (15) که باعث افزایش تراکم استخوان در موشهای صحرایی فاقد تخمدان گردید (16). فلاونوییدها همچنین باعث افزایش ترکیبات کلسیمی در بافت دیافیز استخوان در سیستم کشت ران موش صحرایی میشوند (17). در نتیجه با توجه به اینکه سنجد حاوی فلاونویید است بهنظر میرسد که افزایش طول سری-دمی بهدنبال افزایش ترکیبات کلسیمی که با حضور فلاونویید جذب بالاتری در بدن خواهند داشت میباشد.
یافته دیگر این مطالعه کاهش معنیدار وزن، قطر و ضخامت جفت در گروه تجربی در مقایسه با گروه شاهد بود. همسو با تحقیق ما بررسیهای انجام شده توسط مرتضی انوری و همکارانش (18) بر روی اثر دم کرده گیاه آویشن شیرازی (کارواکرول یکی از ترکیبات مشترک موجود در سنجد و گیاه آویشن) بر وضعیت جفت و جنینهای موش سفید بزرگ آزمایشگاهی بوده است که ایشان نیز نشان دادند که مصرف آویشن شیرازی در هفتهی دوم دوره بارداری منجر به بروز تغییرات جزئی نظیر اندازه دم جنین و قطر جفت شده است و میانگین قطر جفت در گروه تجربی در مقایسه با گروه شاهد کاهش معنیداری داشته است. مهمترین مواد موثره موجود در آویشن شیرازی تیمول وکارواکرول هستند که اثر آنتی اکسیدانت، ضد میکروبی و ضد قارچی دارند (18) و اثر ضد میکروبی آنها بهدلیل نفوذپذیر نمودن غشای سلول توسط آنهاست که میتوانند با کاتیونهای سطح غشا کلاته شده و فعالیتهای حیاتی را مختل کنند (11). بهنظر میرسد کارواکرول که یکی از ترکیبات مشترک موجود در سنجد و گیاه آویشن است از عوامل ایجاد کننده تغییرات جفتها در گروه تجربی باشد.
همچنین کاهش قطر جفت میتواند بهدلیل اثر ترکیبات عصاره آّبی میوه سنجد روی رشتههای دوک تقسیم و کاهش در تقسیم سلولی جفت باشد که احتمال میرود این اثر ناشی از وجود آلکالوییدها باشد (19).
از دیگر یافتههای این پژوهش کاهش میانگین قطرهای عدسی (قطر قدامی-خلفی و بالایی-پایینی عدسی) و همچنین کاهش میانگین مساحت عدسی درگروه آزمایش در مقایسه با گروه شاهد بود. شاید این امر ناشی از وجود فلزات مختلف مانند مس در عصاره میوه سنجد باشد. بر طبق مطالعات پروری و همکاران (20) مس اثری سمی بر روی دستگاه عصبی مرکزی دارد، این پژوهش نشان داد که مس میتواند در سراسر سیستم عصبی جنین تغییرات سلولی ایجاد کند که این تغییرات بهصورت بینظمی در جهت قرارگیری سلولها و هستهها، افزایش فضاهای بین سلولی، ادم سلولها و در نهایت دژنراسیون سلولهای عصبی قابل ملاحظه میباشد.
همچنین بهعلت وجود ویتامینهای مختلف مانند A،C ،E ، K در عصاره میوه سنجد ازدیاد این ویتامینها نیز باعث اثرات تراتوژنیک در تکامل اندامها میشوند. بهعنوان مثال بر طبق یافتههای نورالله رضایی و همکارانش (21) ازدیاد ویتامین A یک تراتوژن قوی است که سبب ایجاد ناهنجاریهایی در تکامل اندامها بهویژه سیستم عصبی مرکزی میشود. سیستم بینایی از ناحیه دیانسفال مغز پیشین منشا میگیرد (در نتیجه سیستم بینایی جزیی از سیستم عصبی مرکزی محسوب میشود). اولین مرحله در تشکیل عدسی ضخیم شدن اکتودرم سطحی است که توسط حباب بینایی القا میشود. در مرحله بعدی سلولهای عدسی تمایز پیدا کرده، پروتئینی بهنام کریستالین را ترشح میکنند که باعث بیرون راندن هسته و شفاف شدن آن میشود. این تمایز در تکامل صحیح عدسی اهمیت زیادی دارد و ایجاد هر گونه اختلال در انجام این مراحل باعث ایجاد اختلال در عملکرد و تکامل صحیح سیستم بینایی میشود (22). بنابراین بهنظر میرسد که کاهش میانگین قطرهای عدسی و همچنین کاهش میانگین مساحت عدسی ناشی از ازدیاد ویتامینهای مذکور باشد اما برای اثبات این ادعا انجام تحقیقات بیشتری نیاز است.
نتیجه گیری
نتایج نشان میدهد مصرف عصاره آبی میوه سنجد در زمان بارداری سبب ایجاد تغییراتی در رشد و نمو جنین و همچنین باعث تاخیر رشد در عدسی چشم جنین موش میشود.
تشکر و قدردانی
این مقاله حاصل انجام پژوهش و تحقیق در مرکز علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) و آزمایشگاه تحقیقاتی بافتشناسی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی تهران بوده است که بدینوسیله از این مراکز کمال تشکر و قدردانی بهعمل میآید.
مراجع
Neef H, Declercq P, Laekeman G. Hypoglycaemic activity of selected European plants. Phytother Res. 1995; 9(1): 45-8.
Noel PH, Pugh JA, Larne AC, Marsh G. The use of traditional plant medicines for non-insulin dependent diabetes mellitus in South Texas. Phytother Res.1997; 11(7): 512-7.
Jiang F, Xie J, Dan J, Liu J, et al. Selection of optimal ultrasonic extraction process of Elaeagnus angustifolia L. by uniform design. Zhong Yao Cai. 2001 Dec; 24(12): 891-2.
Gupta MB, Nath R, Srivastava N, et al. Anti-inflammatory and anti-pyretic effect of sitosterol.planta Med. 1979; 3: 157-63.
Kousova RD, Kazakov A. Phenolic compounds in fruit of Elaeagnus angustifolia. Khim.Prir.soedin. 1998; 8: 455-6.
Koren G, Dugoua JJ, Magee L, Vohra S, et al. MotherNature: establishing a Canadian research network for natural health products (NHPs) during pregnancy and lactation. J Altern Complement Med. 2008 May; 14(4): 369-72.
10. Buchanan RL, Shepherd AJ. Inhibition of Aspergillus parasiticus by thymol. J Food Sci. 1981; 46(3): 976.
11. Ultee A, Kets EP, Smid EJ. Mechanisms of action of carvacrol on the food-borne pathogen Bacillus cereus. Appl Environ Microbiol. 1999 Oct; 65(10): 4606-10.
12. Talaei-Khozani T, Vojdani Z, Dehghani F, Heidari E, et al. Toxic effects of Elaeagnus angustifolia fruit extract on chondrogenesis and osteogenesis in mouse limb buds. Tokai J Exp Clin Med. 2011; 36(3): 63-70.
13. Engel SM, Levy B, Liu Z, Kaplan D, et al. Xenobiotic phenols in early pregnancy amniotic fluid. Reprod Toxicol. 2006 Jan; 21(1): 110-2. Epub 2005 Aug 19. Foster WG, Chan S, Platt L, Hughes CL Jr. Detection of phytoestrogens in samples of second trimester human amniotic fluid. Toxicol Lett. 2002 Mar 28; 129(3): 199-205.
14. Yamaguchi M, Hamamoto R, Uchiyama S, Ishiyama K. Effects of flavonoid on calcium content in femoral tissue culture and parathyroid hormone-stimulated osteoclastogenesis in bone marrow culture in vitro. Mol Cell Biochem. 2007 Sep; 303(1-2): 83-8. Epub 2007 Jun 1.
17. Saleem M, Nazli R, Afza N, Sami A, et al. Biological significance of essential oil of Zataria multiflora boiss. Nat Prod Res. 2004; 18(6): 493-7.
18. Dashti Mh, Anvari M, Zeinali F, Hosseini-Bioki SM, et al. The Effect of Thyme (Zataria multiflora Boiss.) Decoction on Pregnancy in Rats. Journal of Medicinal Plants. 2011; 10(2);19-25
19. Shariatzadeh MS, Azarnia M, Kaka Gh, Shogh N, et al. Study of Teratogenic Effects of Extract of Berberis Integerrima on Liver Tissue in Mouse Embryo. JCT. 2013; 4(1): 63-70.
20. Parvari S, Mehdizadeh M, Parivar K, Nobakht M. Teratogenic Effect of CuCl2 on the development of neural tube in Balb/C mouse embryo with emphasis on cervical spine. J Iran Univ Med Sci 2003; 4: 105-112.
21. Rezaee N, Hashemi MB, Khalilian AR, Moghaddam A. Teratogenic Effect of Excess Vitamin A on the limb development in mouse embryo. J Mazandaran Univ Med Sci 2001; 11(31): 16-25.
22. Gillbert Scott S. The central nervous system and cell-cell communication in development.in: Gilbert SS, Editor. Developmental biology. Massachusetts: Sinauer Assosiates Inc. 2000; 143-148.
ابتدای صفحه